رویا و اسطوره:
با تاسیس تدریجی روانکاوی، بررسی عمیق تر رویاها را ایجاب می کرد. فروید توانست با بررسی حوزه های گسترده از زندگانی روانی، بهنجارها و نا بهنجارها و تحقیقاتی درباره هستی و تظاهرات وسواس گون و اختلالات و پریشانی های روانی، این فراورده های به ظاهر ناهمگن روان انسان را از منظر مشترکاتشان بررسی کرده، یعنی از دیدگاه پیوندها و مناسباتی که با ناخودآگاه و زندگانی عاطفی کودک و با جنسیت دارند. گرایش مشترک همه آن پدیده های روانی این است که یکی از آرزوهای انسان را برآورده شده، نمایش دهند و برای رسیدن به مقصود نیز از وسایل و ابزاری که مشترک بین همه آنهاست، استفاده می کنند. و حتی اشاره به ارتباط لطیف یا بذله گویی و نکته پرانی با ناخودآگاه را نشان می دهد.
خواب ورویا از دیدگاه پزشکی:
دکتر معنوی سه: خواب و رویا، این دو پدیده شگفت، چون رازی ناگشودنی از آغاز آفرینش، اندیشه او را مشغول داشته است و گذشته از آن گروه بیشماری به بیخوابی گری افتادند و لذا نیاز به اندیشه زیاد در این مورد بوده است، و این حقیقت که رویاها وابسته های فیزیولژیک دارند به گونه های مختلفی مطرح می گردید. مشخصات عمده خواب عبارت است از: دوره های بی تحرکی نسبتا طولانی و افزایش آستانه واکنش به محرک ها. نیاز به خواب در سالهای نخست حیات بیش از دوره میان سالی و پیری است.
یک روش مهم روان شناسی برای ترجمه و تعبیر محتویات ضمیر ناخودآگاه، بررسی رویاها می باشد و رویا به عنوان پدیده ای که به طور مستقیم در ارتباط با زندگی روانی است تلقی می شود و رویا نماینده و محصول بخشی از اندیشه فرداست که نیروی هدایت کننده و مهار کننده ناشی از خودآگاه بر آن اعمال نمی گردد.
خواب و رویا از لحاظ قرآنی و عرفانی:
در قرآن مجید از رویا به نعمت خدادادی تعبیر شده (هوالذی جعل لکم اللیل لباسا و النوم سباتا و جعل النهار نشورا) و در آیـۀالکرسی (لا تاخذ سنه و لا نوم، هرگز خداوند را چرت یا خواب فرا نمی گیرد).
و همچنانکه ما، در رویا به آن عالم متصل می شویم، در بیداری هم می توان به آن عالم اتصال یافت و طریقه اهل طریق و صحت و ریاضت و مجاهدات و دلالت بر بدن مثالی را تصدیق می کند. و در اخبار فرموده اند: وحی بعضی از انبیاء در خواب بوده است و تصدیق می کند بر مسائل قبر و عذاب و تنعم و....
تعریف خواب:
حالت و یا پدیدهای است که آدمی ارتباط خود را با محیط اطراف از نظر هوشیاری از دست داده است لکن با کما و بیهوشی و مرگ متفاوت می باشد و درواقع نقطه مخالف بیداری و هوشیاری است و جسم و ذهن در حال استراحت و تجدید قوا می باشد.
تعریف خواب از ظاهری:
حالت یا پدیده ای است که چشمها بسته می باشد و تا زمان چایان خواب کلیه ارتباط هوشیاری با محیط واقع قطع گردیده است. مردمک چشم کوچکتر و....
تعریف خواب از نظر باطنی (موجی):
در مراحلی از خواب معمولی امواج تتا توسط دستگاه الکتروآنسفالوگرافی EEG از مغز ظاهر می گردند دامنه آنها 200 میکرو ولت و فرکانس آن از 4 تا 7 هرتز است.
تعریف خواب دیدن:
هر نوع خوابی که انسان می بیند، چه خواب های ترسناک و یا کابوس ها و چه خواب های زیبا و رویاها و چه قابل تعبیر و چه خوابهای پرت و پلا و بدون معنا همه را در چهار چوب تعبیر خواب دیدن و یا رویا بینی مورد بررسی قرار می دهیم.
تعریف تعبیر خواب:
عبارت است از ترجمان رویاهای آدمی با توجه به باورهای اجتماعی و روی داده های ذهنی یک فرد در جامعه خود با دیدگاه های مدنی و باورهای اعتقادی به صورت خاص خود معنا پیدا کند.
تعریف معبر:
معبر توانمند کسی است که جامعه و باورهای فرد رویا بین را به خوبی بشناسد و از نظر روانشناسی و اخلاقی شناخت لازم را از فرد رویا بین داشته با شد. خوراک و داروهای فرد رویا بین، ساعات مختلف خواب و مهمترین چیز دانش پاراپسیکولوژی (فراروانشناسی) آنهم در مقوله (کلیرویانس) آینده نگری، می باشد. لذا معبر و فردی که خواب می بیند، باید تا حدودی دارای این نیرو فرا حسی باشد.(1)
خواب دیدن از نظر علمی و دینی:
انسان باید در شبانه روز چند ساعت بخوابد تا بتواند تندرستی و نیرو مندی خود را حفظ کند و خواب همان حالت طبیعی فقدان شعور است که در بزرگسالان اکثرا 8 ساعت می باشد. نوزادان ده برابر مدت بیداریشان در خواب می روند و بزرگسالان دو برابر مقدار خوابشان به فعالیت می پردازند.(2)
اثراتی که از خواب دیدن به دست می آید:
1. در ابتدای خواب آگاهی کم می شود و بتدریج از بین میرود.
2. شعور انسان به طرف کندی می رود.
3. حرکات ارادی انسان ابتدا ضعیف و سپس به کلی از بین می رود.(3)
فرضیه هایی گوناگونی که به علت خواب ذکر شده است:
به این علت فرضیه ها متعدداند که هیچ یک به حد کافی حقیقت آن علم را بیان نداشته:
1. فرض شیمیایی: یعنی به وسیله مواد حاصل از خستگی،خواب عارض می شود.
2. فرض قوه ای: خواب به خاطر خستگی نورونها و... حاصل می شود.
3. راجع به دوران خون: وقتی که شریانهای خارجی و سطح بدن متسع گردد، خون دماغ کم می شود و این کم خونی موقتی سبب خواب می شود.
4. به واسطه جمع شدن ذراتی بر روی شعب و متفرعات سلول های عصبی مخ موقتا در طرق ارتباطی سلولهای دماغی انقطایی حاصل می شود و سبب موقتی فعالیت دماغی شده و خواب پدیدار می شود.
5. خواب، غریزه تمایل فطری است که در موقع تولد با انسان موجود بوده و با وجود و هستی او عجین و مخلوط است و....(4)
نظر غزالی درباره نفس:
غزالی در کتاب اربعین گوید، نفس همان روح است که حقیقت و خواص انسانی است، انسان بدان وابسته است و خداوند می فرماید: (قل الروح من امر ربی) و نیز گویند نفس همان لطیفه ربانی و روحانی است که از برای آن تعلقی به قلب جسمانی است.و همین لطیفه است که در دو موقع به خصوص یعنی خواب و مرگ بطور ناقص و کامل از بدن مفارقت نموده و در هنگام خواب به سوی او بازگشت نموده. و به هنگام مرگ به کلی از او جدا شده.
و در قرآن مجید از این نعمت خدا داده یاد شده است (هوالذی جعل لکم اللیل لباسا و النوم سباتا جعل النهار نشورا ) و در آیهالکرسی (لا تاخذه سنه و لانوم ) هرگز خداوند را چرت و پینکی، نیز خواب فرا نمی گیرد.(5)
رویا و آخرت:
صدرالمتالهین در پاسخ به این پرسش که فراورده تخیل در رویا در جهان طبیعی چه تفاوتی و چه مشابهتی با فرآورده خیال در آخرت دارد، می گوید:
«وجه مشابهت میان آنها این است که آنچه در خواب دیده می شود مزاحم هیچ یک از هستی های این جهان نیست، چه شخص در خواب چه بسا افلاک بزرک و کوه های بلند می بینید که با آنچه در این عالم مزاحمت ندارد... بهمین سان، آنچه انسان بعد از مرگ می بیند مزاحمتی و مضایقتی میان آن و اجسام این عالم نیست. اما وجه مفارقت ذاتی میان آنها این است که سرای آخرت و صورت های واقع در آن موجوداتی عینی هستند که از جهت نیرو مندی و شدت تاثیر برتر از موجودات ]عینی [ این عالم هستند، چه رسد به صورت هایی که در خواب مشاهده می شود.
نسبت جهان هستی به این جهان همچون نسبت بیداری به خواب است،چنانکه در گفتار رسول (ص) آمده است:" مردم در خواب اند پس چون بمیرند بیدار شوند".»(6)
نظریه دانشمندان و اهل عرفان درباره صفای باطن:
آنچه را از دیر باز اهل فلسفه و عرفان ودیگران در زمینه الهام و اشراق و یا عرفان و صفای باطن بیان نموده اند، دانش امروزی نیز آن را مورد اثبات و تایید قرار داده است که (سعادت و کامیابی چون جوهری در سازمان بندی و سیستم وجود انسان ) به وسیله خالقش آمیخته است و هر انسانی به یک قدرت عظیم تر از خودش دسترسی دارد و آن در کلمه: " شما"نهفته است.(7)
پنج قاعده کلی و اساسی را به خاطر بسپارید که بتوانید با استفاده از آن مکانیزم کامیابی خود را به کار انداخته و توجه داشته باشید که اطلاعات و مهارت لازم برای به کار انداختن آن همان قدر ساده و آسان است که یک راننده برای راه انداختن یک اتومبیل نیاز دارد.
1. ساختمان مکانیزم کامیابی شما باید دارای مقصد یا هدف معینی باشد. این دستگاه کارش: الف- هدایت شما به طرف هدف در عالم وجود ب- و یا آنچه را که در عالم هستی مورد نظر شما است (کشف) کند.
2. مکانیزم خودکار عمل نهایی را انجام می دهد به این معنا که دستگاههای مختلف مربوطه را فعال نموده و مسیر را برای رسیدن به هدف روشن و نمایان می سازد و مطلوب تر آن است که شما در مورد نتایج کار تعقل نمایید.چون وسائل مورد نیاز و و راه حل مسئله و دقت عمل در انجام دادن این امر به عهده خود دستگاه مربوطه است.
3. در صورتی که در راه رسیدن به هدف مواجه با اشتباهات و و یا عدم موفقیت شوید نگران نباشید زیرا ممکن است در اثر یک تغذیه غلط و یا زیان آور دستگاه مکانیزم خودکار برای رسیدن به هدف مرتکب اشتباهاتی شود که خیلی سریع این اشتباهات را می تواند تصحیح نماید.
4. برای رسیدن به سطح انواع مهارت ها از طریق تکرار و خطا صورت می گیرد، بدین معنی که آنقدر این سری اشتباهات در ذهن و فکر تصحیح می گردد، تا این که به سطح مطلوب برسد سپس به تدریج، در اثر فراموش نمودن خطاهای گذشته، و جایگزین نمودن آنها با پاسخ های صحیح و موفقیت آمیز دیگر این امر به صورت تکراری در وجود شخص ادامه پیدا می نماید.(8)
5. باید به مکانیزم خودکار اعتماد نموده و اجازه بدهیم که عمل خود را درست انجام بدهد و هرگز در اثر ایجاد اضطراب آن را سرکوب نکنید و همچنین نباید آن را به اجبار وادار به کار نموده، بلکه باید به او فرصت بدهید تا خودش عمل نماید.
انسان نباید در انتظار بماند که مکانیزم خلاقه بدون اراده و تصمیم او عمل کند تا بدین ترتیب بتواند گواه و نشانه ای از کار آن به دست آورد، بلکه این انسان است که باید تصمیم بگیرد و چون مکانیزم خلاقه بعدا به موقع عمل خواهد نمود. (2)
چرا سوال کردن و اقرار به ندانستن امری خجالت آور تلقی شده :
سوال کردن و اقرار به ندانستن، امری کاملا خجالت آور تلقی شده است و دلیلی بر حقارت عقلی انسان به شمار می رود، هر قدر بر سن ما افزوده می شود به همان نسبت از درجه قابلیت در شگفت شدنمان کاسته می گردد، همین طرز فکر باعث شده که یکی از مهمترین و غامضترین پدیده های حیاتی خود یعنی رویا را نادیده گرفته و در مورد آن دچار اعجاب یا استفهام نشویم.(9)
شاید اعجاب انگیز ترین صنعتی که بتوان برای رویا ذکر کرد شباهت بین محصولات و مضامین فکر خلاق ما در هنگام خواب با باستانی ترین آفرینشهای آدمی،یعنی " اساطیر" باشد.(9)
ملل گوناگون، اساطیر گوناگون ساخته اند، همان گونه که افراد مختلف رویاهای مختلف دارند، ولی با همه تفاوت های آشکاری که در رویاها و اساطیر می بینیم، وجه اشتراکی در آنها موجود است، و آن اینکه همگی به "زبان سمبولیک" نوشته شده اند.(10)
و این زبان زبانی است که تجربیات درونی و احساسات و افکار را به شکل پدیده های حسی و وقایعی در دنیای خارج بیان می کند و منطق آن با منطق روزمره ما فرق دارد.
با این همه، انسان امروز زبان سمبولیک را از یاد برده، البته نه به هنگام خواب، بلکه به هنگام بیداری.(11)
زبان سمبولیک ما را به یکی از منابع بزرگ دانش بشر یعنی اساطیر نزدیک می کند و بین ما با طبقات و قسمتهای عمیق تر شخصیتمان تماس نزدیکتری برقرار می کند و به همین دلیل باید همه، آن را چون یک زبان خارجی مهم فراگیریم.(12)
و سه نوع سمبول متعارف، تصادفی و جهانی را نام می برند.
نظر اریک فروم:
ضمیر ناخودآگاه نه دنیای افسانه ای یونگ است که در آن تجربه از راه نژاد به ارث می رسد، و نه آنچه که فروید تصور کرده است، مرکز و مقر نیروهای نامعقول لیبیدو به شمار می رود.
بلکه صرفا با در نظر گرفتن این اصل که « افکار و احساسات ما تابع رفتار و کردار ماست » قادر به درک هشیارانه و صحیح ضمیر ناخودآگاه خواهیم شد.(13)
هنر تعبیر خواب:
فهم زبان رویا هنری است که مثل همه هنرهای دیگر به استعداد، تمرین، حوصله و یادگیری نیاز دارد. یکی از مهمترین و اغلب مشکلترین مسائلی که در تعبیر رویا با آن مواجه می شویم، تشخیص آن است که یک رویای مخصوص مظهر امیال و آرزوهای غیر منطقی و ارضای آنهاست و یا به هراس یا تشویش ساده ایی مربوط است و یا اصولا دید وسیعتری را در مورد وقایع محیطی و داخلی انسان و عوامل موثر بر آن به ما میدهد.(14)
رویا گاه مظهر نفس بهتر و گاه مظهر نفس کمتر است و وظیفه ما در تعبیر رویا این است که با یافتن کلیدهای لازمه در هر مورد معنی واقعی آن را در می یابیم.
سوالات دیگری نیز در مورد تعبیر رویا مطرح می شود که اهم آن عبارتند از:
1. آیا واقعا به تداعی معانی و خاطرات گذشته بیننده رویا آن طور که فروید مورد نظر داشته است احتیاج داریم یا بدون دسترسی به این خاطرات هم می توان رویا را درک کرد ؟
2. رابطه رویا با وقایع اخیر زندگی شخص و به خصوص تجربیات او در روز قبل از مشاهده رویا و نیز رابطه رویا با شخصیت و حضایل بیننده و آرزوها و دلهره های او چیست؟
که آقای اریک فروم طی تعبیر خوابهای بسیاری در کتاب تا حدودی پاسخ این سوالها را داده اند.(15)
زبان سمبلیک در اساطیر، قصه های کودکان، مراسم مذهبی و داستانها:
اسطوره مانند رویا عقاید و افکار فلسفی و مذهبی و وقایعی را که در زمان و مکان اتفاق افتاده اند و نیز تجربیات روانی مهم انسان را به زبان سمبلیک بیان می کنند. داستان آشکار اساطیر به عنوان گزارش صحیحی از اتفاقات رخ داده در واقعیت تلقی می گردد و این طرز فکر در قرن نوزدهم و در ابتدای قرن بیستم بسیار متداول بوده، صرفا در سالهی اخیر طرز فکر جدید دیگری جایگزین شده است.
اکنون به معنا و مفهوم فلسفی یا مذهبی اساطیر اهمیت بیشتری داده می شود و داستان ظاهری آن صرفا به عنوان سمبولی از معنای حقیقی آن در نظر گرفته می شود، گو اینکه داستان آشکار بسیاری از اساطیر نیز محصول ساده ای از تخیل فوق العاده مردمان بدوی نیستند بلکه محتوی خاطراتی واقعی از گذشته هاست.(16)
از بین کسانی که راه را برای قبولی این طرز فکر تازه باز و هموار کرده اند باید برای باخ ئوفن و فروید اهمیت زیادتری قائل شویم. باخ ئوفن با استفاده از نیروی دقت و کنجکاوی درخشان و بی همتای خود اساطیر را از نظر روانی، مذهبی، و تاریخی مورد بررسی قرار داده است. فروید با ابتکار روش تفسیر زبان سمبلیک، که زیربنای نظریه تعبیر رویا واقع شده، فهم اساطیر را آسان تر کرده است. وی اساطیر را نیز مانند رویا مظهری از انگیزه ها و تمایلات نامعقول و ضد اجتماعی انسان تلقی کرده است و نه بیان سمبولیک دانش انسانهای گذشته. مانند اسطوره ادیپ، قصه کلاه قرمزی، اسطوره خلقت.(17)
کرامات و خوارق عادات که در اغلب فرهنگهای قدیم و جدید بشری سابقه دارد :
کرامات: اعمالی خارق العاده که از اولیا و صالحان، اعم از پارسایان و صوفیان و پاکدلان، سر میزند. بعضی از کرامات مشهور عبارت اند از: رویاهای صادقه، اشراف بر ضمایر (فکر خوانی و پی بردن به مافی الضمیر کس)، بر آب رفتن، بر آتش رفتن و نسوختن، طی الارض، طی زمان، رام گردن آنی حیوانات درنده، از غیب ظاهر ساختن اشیا و نظایر آن.
فرق کرامات با معجزه: معجزه فقط از پیامبران بعد از آغاز دعوت و همراه با تحدی سر می زند. و اگر در غیر این صورت عمل خارق العاده ای از پیامبر سر بزند کرامت شمرده می شود. ولی عرفا همه کرامات انبیا معجزه شمرده می شود. هر کرامتی خارق العاده است ولی هر امر خارقالعاده ای کرامت نیست.(18)
خوارق عاداتی که غالبا از اولیا، صلحا، و مقدسین هم سر می زند عبارتند از:
ادراک فراحسی: « کسب اطلاع یا هرچه معادل آن از یک امر یا شی یا رویداد بدون دخالت حواس عاری بشری » که چند شعبه دارد: دور آگاهی، رازبینی، رازشنوی، استجابت دعا (که کمتر کسی در عمر خویش نیازموده است)، تسخیر و تصرف در اشیاء و تاثیر از راه دور، غیبگویی.(19)
هیپنوتیزم یا خواب مصنوعی
چشم زدن و چشم رساندن، چشم زخم، نظر زدن، شور چشمی
تماس با ارواح و احضار ارواح
الهام: آن است که اندیشه ای یا تصویری یا شو و حالتی از کسی یا چیزی یا منبعی ناشناخته ای به دیگری القا شود و پدیدآوردند امری را که در شرایط عادی مقدور نیست، ممکن سازد.
سایر پدیده های شگرف.(20)
نظر برخی از عرفا:
غزالی: با آنکه غزالی بیشتر در زمره متکلمان به شمار می آید تا عرفا، ولی اظهار نظر او عارفانه است است: و عجب در آن است که از درون دل، روزنی گشاده است به ملکوت آسمان.... چنانکه پنج دروازه گشاده است به عالم محسوسات که آن را عالم جسمانی گویند، چنانکه عالم ملکوت را عالم روحانی گویند، و بیشتر خلق، عالم جسمانی را محسوس می دانند. و این علم نیز مختصر است و دلیل بر آنکه از درون دل، روزنی دیگر است علوم را، درچیز است: 1. یکی خواب (رویای صادقه) است که چون راه حواس بسته شود، آن در درونی گشاده گردد و از عالم ملکوت و از لوح محفوظ غیب نمودن گیرد، تا آنچه در مستقبل خواهد بود بشناسد و ببیند. 2. دلیل دیگر آن است که هیچ کس نباشد که وی را فراستها و خاطره های راست، برسبیل الهام در دل نیامده باشد، که نه از راه حواس بود، بلکه بلکه در دل پیدا آید و نداند که از کجا آمده و بدین مقدار بداند که علمها همه از راه محسوسات نیست.(21)
شیخ اشراق: خاشعانه انواع کرامات و خوارق عادات و رویاهای صادقه را تصدیق می کند.
اِبن سینا: هر گاه بشنوی که عارفی از غیب خبر می دهد و بشارت یا انذاری که قبلا داده است، درست درآمد، پس باور کن آن برتو دشوار نیاید، زیرا این امر در قوانین طبیعت علل و اسباب معینی دارد.
تجربه و قیاس هماهنگ هستند که نفس انسانی به گونه ای در حالت خواب به غیب دسترسی پیدا می کند. پس مانعی ندارد که این دسترسی در حالت بیداری نیز روی دهد، مگر آنکه مانعی محقق داشته باشد.
بدان که این مطلب را از راه سخن و شهادت و گواهی نمی توان مسلم داشت فقط ظن ها و گمانهایی است که امکان وقوع دارند و فقط از امور عقلی بدانها می رسیم و چنین امری اگر وقوع یابد، قابل اعتماد است، و از جمله سعادت هایی که روی می آورد برای دوستداران استبصار این است که این احوال بر آنان در دوران خودشان یا بارها بطور متوالی در دیگران مشاهده کنند تا تجربه ای باشد درخصوص امر عجیبی که وجود دارد و حجت و داعی باشد برای پیدا کردن علت آن و هرگاه واضح گردد، فایده آن بزرگ خواهد بود و نفس به وجود این علل اطمینان می یابد و هم خاضع می گردد و در اموری که عقل به آنها اطلاع حاصل می کند، مزاحمت ایجاد نمی کند که این سودی عظیم و امر مهمی است.(22)
در قرآن مجید بارها دعوت به تامل در مشهودات یا عالم شهادت شده است. اگر به دیده تحقیق و عقل سلیم در ساده ترین پدیده های طبیعی از «برگ درختان سبز» تا «صدای پای آب» نگریسته شود، همه و همه راهی به حیرت و غیب وجود دارد.(23)
در بیش از 50 دانشگاه و انجمن و موسسه علمی جهان می گذرد و نتایج انکار ناپذیری به بارآورده است، اذعان دارد که این پدیده یعنی خرق عادت یا پدیده های فراروانشناسی (اگرچه نه همه موارد) صدق و صحت دارد. هم جهان غیبی و هم غیب جهانی دارد.(24)
رویایی که به خاطر ما می نماید، احتمالا به بیداری نزدیک است و به نظر شلینگ (فیلسوف آلمانی) «رویاها پیش قراول بیداریند. رویای یک انسان سالم، رویای صبحگاهی است»
مدت رویا:
مدت رویا بسیار بسیار کوتاه است، در چند ثانیه و بندرت در مدتی بیش از 5/0 دقیقه است. مانند کسانی که با یک سطل آب بیدار شدند، ماجرای به آب افتادن طولانی خود در خواب را شرح داده اند.
حالت روحی و رویا:
حالت روحی، لحن و احساسی که رویا پشت سر خود می گذارد. نباید با جو رویا اشتباه گردد. و منظور حالت روحی است که ساعتها تداوم داشته باشد.(25)
درباره آنچه فراموش می شود:
رویاها به سهولت در خاطر نمی مانند و بزودی فراموش می گردند. کسی که می-
خواهد رویاهایش را به خاطر آورد، بهتر است که به هنگام بیداری چند کلمه کلیدی آنرا یاداشت کند و یا به خاطر بسپرد.(26)
زبان رویا:
رویا پیام ناخودآگاه است که ما در مدت شب دریافت می کنیم. به نظر می رسد رویا، شناختی بی نهایت وسیع و از همه وقایع و امکانات دارد و صادره از مرکزی است که می تواند نزدیکترین و دورترین حقایق بشری را شامل می شود.(27)
کهن الگوها:
آنچه در ما قدیمی تر است همواره آماده است تا بر آنچه در زمان حال بر ما می گذرد سایه افکند. این وجه کهن در رویاهای ما ظاهر می شود و به ما رخصت می دهد تا به حال و آینده اعتبار بخشیم. فی الواقع تعبیر رویا ممکن نیست مگر آنکه از حقیقت بنیادی این پداده های روانی یعنی کهن الگوها نشات بگیرد.(28)
زبان رویا همچنین برای کسی که آثار شاعران بزرگ را خوب می شناسد قابل فهم تر خواهد بود، زیرا این اشعار معرف سرنوشت نوع بشر هستند.(29)
نماد:
آثاری که درباره رویا نوشته شده و ادعای علمی بودن دارند در درجه نخست مفهوم نماد را مطرح می کنند عنصری قوی و محصور که قبل از همه باید تعبیر شود. هر نماد بیان ویژه یک محتوای روانی است که بدون آن نماد غیر قابل دسترسی می ماند.(30)
اصطلاحات عامه، تمثیلات جنبی و بلندگو هم عنوانی از این کتاب را دربر می گیرد.
وظایف رویا از نظر یونگ:
1. تصویری زنده از موقعیت وجودی ما را ارائه می دهد.
2. رویاهایی که رویدادها و برخوردهای روزانه را اشاره می کنند ولی رویابین توجه نکرده است.
3. رویاهایی که می کوشد تا با نشان دادن رویدادهای پرمایه و گوناگون، نقشهایی در روح ایجاد کند که موجب به حرکت درآوردن انرژیهای تازه و هدایت آنها به سوی اهداف سازنده می شود.
4. تنها ناخودآگاهی فعال است و بخش آگاهی رویا به کلی کنار گذاشته می شود. این رویاها به دلیل استفاده از مواد وام گرفته از ناخودآگاه جمعی، انرژی بسیار زیادی با خود حمل می کنند که بر روح آدمی سنگینی می کند.
و در کنار این چهار نوع اصلی باید به رویاهای اشره کرد که مربوط به حقتیق و تحولات زیست شناسی است مانند: دوران بلوغ، یا بیماریهای جسمی و... .(31)
یونگ رویاها را حاوی پیام و اهداف سنجیده می داند.
و نظریات آدلرو فروید را مطرح نموده و خصوصیات معبر و صحبت از نمادها و افراد شناس و ناشناس و بیماریبها و جراحتها و انواع موارد خواب را مطرح می نماید.(32)
حقیقت خواب وخواص رویا:
خداوند منان به فضل و رحمت خود و زیادتی رافت که به بندگان خود دارد در هر ممکنی دلائل وحدت و حکمت و علم و قدرت خود را ودیعه گذاشته است تا بندگان او بعد از تنبه ملتفت شده از خواب بیدار شوند و رو به او آورند. و چون از خداوند برای بندگان خاص خود در همه چیز جلوه گر شده فرمود: اولم یکف بربک انه علی کل شی شهید.
مهمترین آیات میانه نظر و برهان، اثر و وجدان، شهود و عیان: خواب حیوانست که از جمله آیات آفاق و رویای انسان که از جمله آیات انفس می باشد، زیرا که شامل است جمیع افراد انسان را و دلالت دارد بر کمال علم و قدرت و حکمت و رافت حق تعالی و شاهد کیفیت موت و حشر و رجعت است و دلیل نبوت و رسالت و خلافت و برهان و وجدانی و شهودی است بر بقای نفس بعد از فوت و بر بودن عالم دیگر سوای این عالم که محیط به این عالم است و مظهر صحت ثواب و عقاب بعد از خلاصی تن است و دلالت وجدانی و شهودی دارد بر بسیاری از عقاید دنینیه که ملاحده انکار دارند.(33)
حقیقت خواب و بیان کیفیت رویا (چه صادق و چه کاذب):
خواب از بدیهیات سته است و مشهود است که آن تعطل آلات حس و حرکتت از ادراک و حرکت مگر از آن قدری که در بقاء، انسان ناچار است که قادر حکیم روح نفسانیرا بقدر کفایت بقاء در آنها باقی می گذارد (مثل آلت تنفس).(34)
و چون حکیم مطلق خواست که جان لاهوتی را با تن ناسوتی الفت و اتحاد دهد از طرف تن اول عناصر اربعه را با یکدیگر امتزاج داد تا نحو اتحاد و یگانگی با کمال اختلاف و بیگانگی که داشتند میانه آنها حاصل شده و مزاج گرفته صورت نوعیه معدنیه در آنها قرار داد و....(35)
و از آنجا که حضرت حق تعالی بر همه بندگان رحیم است و حکمت بالغه خود روح دماغی را به حیثیتی قرار داده که گاهی از ظاهر منصرف و در باطن جمع شود و به عالم اصلی خود متوجه شود به کلی فراموش نکند عالم خود را.(36)
خواب مغناطیسی:
این قوه مغناطیس با عالم غیب که منشا حقیقی آن است مربوط می باشد، ولی مغناطیس روحی با بدنی فرق دارد (تفاوت کرامات انبیاء و اولیا با عملیات مرتاضین و ساحرین).
در انبیاء و اولیا قوه مغناطیس روحی مانند نور لطیف ذره بین که به بالا منعکس می شود در بدن جسمانی اثر نموده و اراده عقلانی را تقویت کرده ولی در مرتاضین هندو که از غیر طریق وارد شده اند مانند نور غلیظ طرف سفلی دره بین است که سوزندگی دارد او مانند بمب اتمی که برای تخریب و هلاک جمع کثیری به کار میرود. مغناطیس در رشد گیاهان اثرچشمگیری دارد.(37)
خواب بر دو قسم است: طبیعی و مصنوعی.
خواب مصنوعی: آن است که توسط سببهای حیاتی و ارادی پیدا می شود، مانند آنکه شخصی بتوسط امربه زبان و یا حرکت چشم اشارت و حرکات مغناطیسی (که بعدا گفته خواهد شد)، دیگری را بخواباند.
خواب مغناطیسی، امروز یکی از وسایل معالجه بیماران است. ولی خطراتی هم دارد که به طور کلی موجب ضعف قوای معمول می گردد و گاه هم بصورت محبت و علاقه شدید معمول به عامل در می آید و در غیر مواقع ضرورت باید از آن خوداری نمود.(38)
وقایع غیبی و فرق میان خواب و واقعه:
بدانکه چون سالک در مجاهدت و ریاضت نفس و تفصیه دل شروع کند، او را بر ملک ملکوت عبور و سلوک پدید آید. و در هر مقام مناسب حال او وقایع کشف افتد، گاه بود که در صورت خوابی صالح باشد، و گاه بود که واقعه ای غیبی بود. و فرق میان خواب و واقعه به نزدیک این طایفه از دو وجه است: یکی از صورت، دوم از معنی. از راه صورت، واقعه آن باشد که میان خواب و بیداری ببیند، یا در بیداری ببیند. و از راه معنی، آن باشد که از حجاب خیال بیرون آمده باشد و غیبی صرف شده، چنانکه روح در مقام تجرد از صفات بشری مُدرِک آن شود، واقعه ای روحانی بود مطلق. و گاه بود که نظر روح موید شود به نور الوهیت واقعه ای ربانی بود.
و خواب بر دو نوع بود: یکی اضغاث احلام است، و آن خوابی بود که نفس به واسطه آلت خیال ادراک کند، از وساوس شیطانی و هواجس نفسانی و در نظر نفس آرد، که آنرا تعبیری نباشد. و دوم خواب نیک است، و آن را رویای صالح گویند.(39)
خواب نیک و یا رویای صالح که برسه نوع است:
یکی آنکه هر چه ببیند به تاویل و تعبیر حاجت نیافته، همچنان بعینه ظاهر شود. دوم آنکه بعضی به تاویل محتاج بوده، و بعضی همچنان باز خواند و سوم آنکه محتاج تاویل باشد بتمام.
این ضعف رویا بر دو نوع می نهد: رویای صالح و رویای صادق. صالح آن است که مومن یا ولی یانبی ببیند، و راست باز خواهند، یا تاویلی راست دارد و آن نمایش حق بود. و رویای صادق آن است که تاویلی راست دارد و بازخواند، و باشد که بعینه ظاهر شود و از نمایش روح بود، و این نوع کافر و مومن را بود.
و همچنین واقعه بر دو نوع می دهد: یکی آنکه متحمل است که آن نوع رهابین و فلاسفه و برا هم و دیگر بی دینیان را بود، از کثرت ریاضت نفس و تصفه دل و تربیت رفع .
و نیز وقایع میان خواب و بیداری مطلق پدید آید، و گاه بود که از کثرت ریاضت ،غلبات روحانیت روحانیت پدید آید و... و انوار روح برنظر ایشان مکشوف گردد.
دوم واقعه آن است که حق تعالی – در آینه آفاق و انفس، جمال آیات بینات در نظر موحدان آرد،و به الهام ربانی که در معرفت فجور و تقوی نفس به دل سالک می رسد.(40)
کابوس:
عبارت است از هراسان از خواب پریدن (بدون علت خارجی)، یا چیزی از درون فرد را بااحساس هراس بیدار کند. که کاملا از پدیده دهشت شبانه متمایز می باشد.
تقسیم بندی خواب به مراحل یک تا چهار، تقسیم بندی اختیاری است. موج نگاری مغزی زمان بیداری توسط امواج x و فعالیت با ولتاژ پاییین مشخص می شود. وقتی که شخص به خواب می رود، او به مرحله 1 وارد می شود که به عنوان سبکترین مرحله خواب در نظر گرفته می شود.
شروع به نشان دادن کاهش در فعالیت x می کند. بعد از چند ثانیه یا چند دقیقه این مرحله به مرحله 2 منجر می شود. که خطوط دوکی شکل مکرری را به صورت 13 تا 15 سیکل در هر ثانیه و با ولتاژ بالای خاصی با عنوان k.complexes عقده های شناخته شده، نشان می دهد. بزودی در مرحله در مرحله 3، امواج دلتا که فعالیت با ولتاژ بالا به صورت 5/0 تا 5/2 سیکل در ثانیه است، ظاهر می شوند و سر انجام در مرحله 4، امواج دلتا قسمت عمده نوار مغزی را اشغال می کند.
در واقع خواب یک فرآیند چرخه ای است که 4 تا 5 دوره ظهور در مراحل 2، 3، 4 دارد که این دوره شبیه به مرحله یک هستند.
توجه: دهشتهای شبانه در اوایل خواب در طی مرحاه 3 یا 4 رخ می دهد. کابوس ها نزدیک به صبح و در طی خواب REM یا رویایی روی می دهد.
و کلا در مورد 3000 نفر فقط یک مورد کابوس ثبت شده است. اما در کودکان حدود 3/5 درصد دچار کابوس شبانه می شوند. و زنان هم بیش از مردان بزرگسال از کابوس شکایت دارند.(41)
خداوند در 2 جای دیگر هم صحبت از چرت و پینکی برای آرامش و از بین رفتن ترس در دل مومنین اشره نموده است. یکی در جنگ احد (سوره 3، آیه 154) و یکی سوره 8، آیه 11 که اشاره به جنگ بدر نموده اند.(42)
حکیم سبزواری در منظومه خود می فرماید: خواب حالتی است که بر حیوان عارض شود (حیوان ناطق را هم شامل می شود) و در آن حال نفس حیوان از حرکت ارادی باز می ایستد نه از حرکت طبیعی خویش و این انقطاع به خاطر استراحت روح است.(43)
رویا و خواب دیدن:
رویا به معنی دیدن خواب و رویت عبارت از دیدن در بیداری است.
اقسام خواب:
نخست خواب حکاکی: که فقط حوادث را برای انسان می نمایاند، مانند خوف و خشم و نفرت و یا سایر صفات که در کمون و اندرون انسان نهفته است.
دوم خواب ارضائی: که صرفا به خاطر اقناع و ارضاء رغبات و امیال سرکوفته زندگی است.
سوم، خواب غیبی: که در بعضی از موارد بعضی از خواب ها موضوعات متقبل الوقوع یعنی اموری که بعدا باید انجام بگیرد در خواب می بیند و این نوع از خواب ها معمولا از برای صلحا و صالحان اتفاق می افتد و بیشتر و بیشتر از برای انبیاء و پیامبران و اولیاء صورت وقوع پیدا کرده است.
و ممکن است که علل دیگری از برای خواب و رویا در بین بیاید که درست باشد و قابل اطمینان و فقط به این دلیل نباید اکتفا نمود.(44)
خواب هایی که در قرآن ذکر شده اند:
و از خواب هایی که در قرآن ذکر شده اند می توان خواب حضرت ابراهیم (ع) در مورد قربانی نمودن اسماعیل (ع) را نام برد. و دیگر خواب حضرت رسول در باره مسجد الحرام _ خواب یوسف صدیق (ع) در ابتدای جوانی خویش (آیه های 4 و 5 سوره مبارکه یوسف) و در آیه 43 سوره انفال، داستان جنگ بدر و حضرت پیامبراکرم (ص) _ و دیگر خواب خاتم الانبیاء (ص) در مورد ورود به مکه (و فتح آن).(45)
انتقاد بر نظرات فروید:
فروید اکثر رغبت و امیال و بلکه همه آنها را فقط ناشی از دو غریزه (حفظ نفس) و دیگری غریزه جنسیت می داند. و خواب و حتی بعضی از امراض جسمانی نتیجه سرکشی و طغیان همین رغبت ها و میل های سرکوفته است و به عقیده فروید، رویا برزخی است که مابین حیات پنهانی و حیات معقول قرار دارد و هیچ خوابی را عبث و بیهوده و باطل، نمی شود حساب کرد.(46)
انتقادی که بر وی وارد می آید این است که او از عهده تحلیل و علت خوابهای غیبی که قبلا بدان اشاره کردیم بر نمی آید و دیگر اینکه در انسان عاقل مهذب، جنبه حیوانی مغلوب جنبه انسانی است و در انسان غیر مهذب برعکس است. و غربیان بدین باورند که فروید اولین کسی است که به تاویل خواب پرداخته، در حالیکه چنین نمی باشد. در کتاب فروید آمده است: تعبیر خوابها صحیح ترین راهی است که به شناسایی ضمیر مخفی در حیات نفسانی منتهی می شود.(47)
و چون فروید بیشتر از نکته نظر مادی می اندیشد، نمی تواند توجهی به مراتب روحانی و ارتباط آن با عالم بالا بنماید.(48)
خوابهای مربوط بهر ملت توام و عجین با همان احساسات بوده و به همان نسبت تعبیر کنندگان نیز اگر با ضمایر باطنی قومی آشنایی کامل داشته باشند می توانند تعبیرات خواب را با استفاده از همان احساسات و عقاید توجیه و تفسیر کنند.(49)
شرح فصوص الحکم (خوارزمی):
بعد از حمد حضرت پروردگار و درود بر نبی مختار، بدرستی که دیدم حضرت رسول (ص) را در خوابی بشارت دهنده که نموده شدم و آن نمایش از حق بود بی آنکه من قصد و اردت کرده باشم.(50)
و محل رویت حبیب و اذن او به افشای اسرار عشق، محروسه دمشق بود که به نسبت با صاحب رویا بهترین اقالیم عالم است. پس در این رویا چنین دیدم که: در دست رسول (ع) کتابی بود، در مخاطبه من فرمود که: این کتاب فصوص الحکم است، بگیر و به سوی مردم بیرون آر، تا ارباب اقلیت و استعداد بدان انتفاع یابند (بیرون آر یا برون آر).
و در قول شیخ که فرمود: کتاب در دست رسول بود، اشارت است به آنکه اسرار و حکم مودعه در این کتاب از آن قبیل است که در دست تصرف رسول و در تحت تملک او بود و اختصاص تمام بدان حضرت داشت، لاجرم فرمان رسول (ع) بدان نهج وارد شد که این را که منبع اسراروحکم است در سر و غیب خویش، از من بگیر و در عالم خاق و شهادت و... جلوه ده تا به ارتفاع حجاب ارباب الباب را انتفاع حاصل شود.(51)
فص حکمت نوریه فی کلمهّ یوسفیهّ:
یوسف (ع) در علم تعبیر کامل بود، و مراد حق تعالی را از صور مرتبه مثالیه می دانست. عایشه می گوید: اول آنچه از وحی رسول را – صلی ا... – علیه و سلم – حاصل شد، رویای صادقه بود که به حکم حدیث یک جزو است از چهل و شش جزو نبوت.
پس رسول (ص) هیچ خوابی نمی دید مگر که در حس ظاهر می شد چون روشنایی صبح، بی آنکه خفایی بر وی طاری شود.
ماهی صفت ازچه گوش داریم، کریم بگشاده چو دام چشمها بی بصریم
بیداری ما وخواب ما جمله یکیست چون ما ز صورۀ ره به حقایق نبریم(52)
همچنانکه معبر دانا مراد را می داند از صوری که مرئی است در نوم، همچنان عارف حقایق امور مراد را می داند از صوری که ظاهر است در حس، از آنکه هر چه در حس ظاهر می شود صورت چیزی است که در عالم مثالی است و آنچه در عالم مثالی است صورت معاینی است که فایض است بر ارواح مجرده از حضرات الهی و آن معانی از مقتضیات اسماء است.(53)
فص حکمهّ حقیقهّ فی کلمهّ اسحاقیه:
در اینکه ابراهیم خلیل (ع) رویای خود را تعبیر نکرد:
اسرار خدا مگوی با عامی چند مشنو سخن سوز دل از خامی چند
از کشف مگوی پیش محبوب که نیست انعام خدا درخور انعامی چند(54)
ابراهیم خلیل (ع) فرزند خود را گفت: در خواب و خیال می دیدم که تو را ذبح می کردم و به تعبیر این منام قیام ننمود. در صورتیکه به تعبیر حاجت بود و می شاید که معینی را از معانی منتقشه الواج ارواح عالیه ادراک کند و او در صورتی پوشاند مثالیه که مناسب باشد آنچه را در حضرت خیال اوست از صور و ابراهیم (ع) تعبیر نکرد زیرا اینرا از قبیل وحی انگاشت. و ظاهر شدن او در صورت اسحاق، از برای مناسبت واقع بینیها که آن اسلام است لوجه ا... و انقیاد مراحکام او را. ابراهیم به واسطه تصدیق رویا مبادرت به قصد ذبح فرزند خویش کرد، پس پروردگار فدا داد به ذبح عظیم از جهت و هم ابراهیم. پس تجلی صور در حضرت خیل محتاج است به علمی دیگر که بدان اِدراک شود که مراد حق از صورت مرئیه چیست؟
و این علم حاصل نمی شود مگر به انکشاف اسماء الهیه.(55)
نکات لازمه قبل از رمزگشایی و تعبیر خواب فرد رویابین:
1. باورهای اعتقادی از نظر دینی و اجتماعی و دیدگاه های عرفی و شرعی مورد قبول فرد رویابین و جامعه ایی که در آن زندگی می کند.
مثال: صلیب برای یک فرد مسیحی در خواب نشانه ای از مرگ تلقی می شود ولی برای یک ایرانی نشانه ای از درفش کاویانی و عزت و بزرگی است.
2. بررسی تغذیه و داروهای مورد استفاده از نظر کمی و کیفی و از لحاظ تاثیرات بیوشیمیایی و فارماکولوژیکی.
3. بررسی حالات پسیکولوژیک و تاثیر مسائل روحی و روانی در روشن بینی واقعی فرد رویابین.
4. بررسی اتفاقات روزمره و شغل و مشغولیات فرد رویابین.
5. بررسی معضلات جسمانی و دردهای بدنی در رویابین.
6. بررسی زمان دیدن رویا و خواب در فرد رویابین از نظر مکانیزم عملکرد مغز در ساعات گوناگون متفاوت می باشد.(56)
نتیجه کلی:
1. خواب رفتن برای صحت و سلامت جسم وروان بسیار واجب است.
2. خواب دادن یک سوپاپ تخلیه روانی است.
3. خواب دیدن نشانه ایی از بشارت و یا هشدار ضمیر ناخودآگاه آدمی است.
4. یکی از شیوه های روشن بینی دیدن خوابهای صادقه و قابل تعبیر می باشد.
5. خواب دیدن یک فرآیند فیزیولژکی است که مواردی از قبیل باورها و مشغولیات و بیماریها و... می تواند در روند رویا تاثیر بگذارد.
6. با تجربیات تمرکزی، نیروی روشن بینی ذهن را باور نمود تا از طریق خوابهای صادقه آینده را پیشگویی کرد.
فهرست منابع:
1. اپلی ، ارنست / رویا و تعبیر رویا از دیدگاه روانشناسی یونگ / ترجمه دل آراقهرمان / چاپ اول / چاپخانه آتش 1378
2. آل کثیر / دایره المعارف تعبیر خواب / پروفباک / انتشارات غزل / چاپ اول 1381
3. خرمشاهی / بهاءالدین / جهان غیب و غیب جهان / انتشارات کیهان / تابستان 1365
4. خوارزمی، حسن / شرح فصوص الحکم / محی الدین / تصحیح نصیب مایل هروی / انتشارات مولی / چاپ دوم 1368
5. رازی، نجم الدین / گزیده مرصادالعباد / تصحیح و تلخیص دکتر ریاحی / انتشارات علمی / چاپ چهاردهم 1381
6. ستاری، جلالی / جهان اسطوره شناسی / مجموعه نویسندگان / چاپ سعدی / چاپ اول اسفند 1377
7. شیرازی، صدرالدین / مجموعه مقالات ملاصدرا (ج11) ملاصدرا و مسئله نفس و معاد / انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا / چاپ اول بهار 1383
8. فروم، اریک / زبان از یاد رفته / ترجمه دکتر ابراهیم امانت / انتشارات مروارید / چاپ چهارم 1366
9. کلمپ، هارولد / هنر رویا بینی معنوی / مترجم مهیار جلالیانی / انتشارات نور و صوت اسیاتیس / چاپ اول 1379
10. مرحوم حاج گنابادی، ملا محمد حسین / تنبه النائمین (خواب مغنا طیسی) / چاپ سوم / شهریور 1381
11. مالتر، ماکسول / راه درمان نگرانیهای فکر / ترجمه حسین علی ادیب پور / انتشارات ادیب پور / چاپ اول بهار 1370
12. محقق، محمد باقر / خواب و بیداری و خواب دیدن از نظر علمی و دینی / انتشارات بعثت / چاپ دوم 1368
13. معنوی، عزالدین / خواب و رویا از دیدگاه پزشکی / انتشارات دانشگاه تهران / دیماه 1367
14. هارتمن، ارنست / کابوس، روانشناسی و زیست شناسی رویاهای ترسناک / ترجمه یاور دهقان انتشارات امیرکبیر / تهران 1380
_ کلیه کتب تعبیر خواب و رویا از نظر پیامبران و ائمه (ص) همچنین کل کتب روانشناسان در حدود 30 یا 40 مجله بررسی گردید و بسیاری حذف و منابع بالا منتخب شدند.
