ازدواج سفید یا ازدواج معاطاتی٬ شرعی یا غیرشرعی?

علی صفری

برای آنکه بدانیم مفهوم ازدواج معاطاتی چیست و آیا شرعی است یا خیر در ابتدا باید بدانیم معنی عقد چیست؟ فقها عقد را «التزام مرتبط با التزام دیگر»، «ربط دو التزام»، «ربط دو قرار» و مانند آن تعریف کرده ­اند و از نظر حقوقی نیز عقد «تراضی طرفین» برای ایجاد یک اثر حقوقی است. بنابراین توافق دو یا چند طرف در صدق مفهوم عقد ضرورت دارد.۱ علاوه بر آن باید معنای نکاح را نیز بدانیم. جمعی از واژه ­شناسان معتقدند لغت نکاح در اصل به معنای «وطی و جماع» است، اما به معنای عقد نکاح مجازاً به کار رفته است برخی دیگر می­نویسند: نکاح در اصل به معنای عقد است و بطور مجاز در معنای جماع به کار می­رود، زیرا کلماتی که به مفهوم جماع دلالت دارند، کنایی هستند. بعضی نیز احتمال داده ­اند این واژه مشترک میان دو معنای وطی و عـقد باشد. ۲ با توجه به آنچه در معنای واژه نکاح و عقد بیان شد، تعریف عقد نکاح اینگونه می­شود: «عقد نکاح تـوافق دو اراده است که به منظور ایجاد رابطه زوجیت صورت می­گیرد».

اما معنی معاطات چیست؟ از یک دیدگاه معاطات معـامله بدون عقد است. بعضی از فقها٬ بیع معاطاتی را به «داد و ستد بدون عقد» تعبیر کرده اند. مطابق لغت نامه دهخدا بیع معاطات یعنی هر یک از طرفین معامله، مالی که اراده کرده است را عوض آنچه از طرف دیگر دریـافت می نـماید به وی اعطا نماید، بدون این که عقد انجام شود. از دیدگاه دیگر معاطات معامله بدون عقد مخصوص است که عقد مخصوص می تواند همان ایجاب و قبول به الفاظ خاص باشد. مطابق این تعریف، حتی ایجاب و قبول لفظی نیز کفایت نمی کند و باید به الفاظ خاص تکلم شود. بدین ترتیب اگر ایجاب و قبول به الفاظ فارسی بیان شود، معامله صورت گرفته معاطات خواهد بود. از دیدگاه دیگر معاطات معامله بدون ایجاب و قبول لفظی است. در بعضی منابع دیگر فقهی آمده است که معاطات همان بیع بدون صیغه عقد است. بعضی با این رویکرد می گویند «هرگاه صیغه نگویند، معاطات است.» از نظر قانون مدنی، معاطات در عقود صحیح است و لازم نیست ایجاب و قبول لفظی باشد. در ماده 193ق.م. در کفایت معاطات بیان داشته است: «انشاء معامله ممکن است به وسیله عملی که مبیِّن قصد و رضا باشد مثل قبض و اقباض حاصل گردد مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد». مطابق این ماده، به جز در موارد استثنایی، انشاء معامله از طریق فعل (نه لفظ) نیز ممکن است. مطابق قسمت اخیر ماده 193 ق.م: «…در مواردی که قانون استثناء کرده باشد»، معاطات صحیح است. از جمله موارد استثنا شده، عقد وقف است و مصداق دیگر عقد نکاح است. البته قانون مدنی در باب نکاح، میان حالت اختیار و اضطرار فرق گذاشته است. در ماده 1062 ق.م. آمده: «نکاح واقع می­شود به ایجاب و قبول به الفاظی که صریحاً دلالت بر قصد ازدواج نماید». مطابق حکم ماده فوق، ایجاب و قبول در عقد نکاح باید لفظی باشد، با وجود این ماده 1066 ق.م. با اشاره به حالت عجز از تلفظ آورده: «هر گاه یکی از متعاقدین یا هر دو لال باشند، عقد به اشاره از طرف لال نیز واقع می­شود، مشروط بر اینکه بطور وضوح حاکی از انشاء عقد باشد».

0,,17395084_303,00

نتیجه گیری: به نظر می رسد با توجه به رواج ازدواج سفید یا همان همخانگی٬ به بحث شرعی بودن یا نبودن نکاح معاطاتی باید توجه بیشتری شود. در فقه امامیه موضوعی است به اسم اجرای صیغه ایجاب و قبول به این معنی که در عقود چه خرید و فروش و چه ازدواج باید لفظی ادا شود که معلوم گردد هر دوطرف قصد اجرای قرارداد را دارند، اما وقتی صحبت از خرید و فروش و تجارت باشد، عموم فقها معتقدند به صرف رفتار و عمل خرید و فروش خودش نشان دهنده رضایت است و نیازی به لفظ نیست در نتیجه برخی از فقها بر این امر معتقدند که در ازدواج هم نیازی به بیان لفظ مبتنی بر ازدواج نیست. به چنین عقدی که مثلا دو نفر با هم زندگی میکنند و ضوابطی را هم در رابطه قایل باشند که شانیت زناشویی دارد، ” عقد معاطات” یا عقدی که نیازی به صیغه ایجاب و قبول ندارد می گویند.به عبارت بهتر در نکاح معاطاتی به توافق و تراضی طرفین بسنده میشود و فاقد ایجاب و قبول لفظی است. اگرچه علمایی مثل صاحب جواهر از قدما و آیت الله خویی، بهاالدینی، نکونام و صادقی تهرانی از متاخران عقد معاطات در ازدواج را جایز دانستند اما بسیاری دیگر از جمله آیت الله خمینی،لنکرانی و… آن را رد کرده اند و حتی امثال آیت الله مکارم فرزند متولد در این رابطه را نامشروع دانسته است. قانون مدنی ماده 1062 نیز به تبعیت از اکثر فقهای شیعه، لفظی بودن ایجاب و قبول را قید کرده و عقد معاطات به شکل تلویحی رد شده است. نکته اینجاست که دلیل قطعی از قرآن و سنت بر لفظی بودن صیغه عقد در نکاح وجود ندارد اما بر اساس اتفاق نظر(اجماع) -که از مراجع عقل و قرآن برای استدلال اصولی بسیار ضعیف تر است- رابطه مبتنی بر این نوع رابطه (بدون ذکر لفظی رابطه زن و شوهری) بنابر احتیاط رد شده است. اما همین علما هم تاکید کرده اند که برخی از مصادیق نکاح معاطاتی، ازجمله ایجاب و قبول نوشتاری که صراحت در بیان دارد و فرضاً به اثر انگشت و یا امضاء طرفین رسیده و یا صحتش محرز شده حتی بدون این که لفظی را بکار برده باشند، صحیح و حلال است و حتی نمی شود به بچه حاصل از این ازدواج نامشروع گفت چون از یک طرف اصل بر صحت عمل دیگران است و از سوی دیگر صرف ادعای زن و مرد بر زوجیت قابل پذیرش و حجت شرعی است ولی قانون بنا بر اجماع علما بر رد آن نظر داده است که این با توجه به عرف جاری و تغییر نسل و پذیرش حلال بودن معاطات در انواع بیع و مشروع شدن خرید و فروش اینترنتی و جابجایی اعتباری با همین حکم معاطات، به نظر می رسد باید با دقت بیشتری به نظر علمایی اندیشید نکاح معطاتی را صحیح می دانند و تفاوت قایل می شوند میان رابطه ای که اراده طرفین بر زندگی کردن با یکدیگر با شرایط نکاح-هرچند کوتاه مدت- است با رابطه ای که طرفین یا شرایط نکاح را ندارند و یا نگاهشان بر هم نگاه زناشویی حتی برای مدت اندک هم نیست. ۱. (اصفهانی، 1418ق: ج4، ص25؛ نراقی، 1408ق: ص11؛ خویی، 1371: ج3، ص14) ۲. طریحی،1367: ج4، ص369 ۳. مصباح الفقاهه،2،192؛بانی فی شرح العروه الوثقی،129،