درختچه های تزیینی بون سای

تاریخچه ی پیدایش بون سای و تعریف آن

بون سای برای اولین بار حدود 200 سال قبل از میلاد در چین شناسایی شد ، تصاویری از حمل این درختچه ها توسط کارگران و مستخدمان چینی و حکومتی که بر روی سنگ حک شده است ، خود موید این سخن است  شکل دادن به این گیاهان به صورت اژدها ، پرنده یا سایر حیوانات از خصوصیات بون سای چینی است .

بون سای حدود دو هزار سال پیش نیزدر ژاپن شناخته شد که برای نخستین بار توسط راهب های مکتب ذن به مردم آموزش داده شد . ژاپنی ها در پرورش بون سای بر تعادل نظم و فرم دادن به آن به حالت مثلثی شکل در قسمت خارجی آن اصرار دارند . این مدل برای ژاپنی ها به نوعی نماد خداوند است در رأس مثلث و در شاخه های پایین نماد زمین و شاخه های سمت چپ و راست و مرکز آن نماد مردم هستند .

بالاخره اولین نمایشگاه بون سای در سال 1928 میلادی در موزه ی هنر توکیو برپا شد و واژه ی بون سای به سرعت توسط توریست هایی که به ژاپن سفر می کردند در سرتاسر جهان پراکنده شد . بون سای را درختچه ی کوچکی می دانند که گویی تقلیدی ظریف و دقیق از درختان بلند و بزرگ طبیعت است در گلدان های کوچک خانگی است  . طبق تحقیقات انجام شده حدود 25 سال پیش توسط آقای مجید رحمانی نژاد در ایران اقدام به پرورش و تکثیر بون سای شده است .

روش پرورش و نگه داری

نور : بیشتر گونه ها به مکانی روشن و به دور از تابش مستقیم آفتاب نیاز دارند و همه ی آنها باید از تابش آفتاب مستقیم (مخصوصاً تابستان ) در امان باشند . از نور مصنوعی هم می توانید استفاده کنید .

آبیاری : خاک بیشتر این گیاهان باید همیشه مرطوب نگه داشته شود (نه خیس ) این کار مستلزم آبیاری روزانه با آب نسبتاً ولرم و بدون کلر است

درجه حرارت و رطوبت : درجه حرارت مورد نیاز گیاه ، 18 تا 22 درجه ی سانتی گراد است (هوای مرطوب نیز برای این گیاهان حیاتی است ) . حداقل روزانه یک بار برگ ها را با آب ولرم بدون کلر اسپری کنید یا گلدان را در یک سینی که پر از سنگ ریزه یا پوکه ی صنعتی باشد و درون آن آب کمی ریخته اید قرار دهید . تبخیر تدریجی آب از لابه لای سنگ ریزه ها باعث بالارفتن رطوبت اطراف گیاه می شود . توجه داشته باشید آب داخل سنگ ریزه ها نباید با ته گلدان تماس داشته باشد . برای کسب اطلاعات بیشتر صفحه 32و33 کتاب آموزش ، پرورش و تکثیر گیاهان آپارتمانی نوشته مولف را مطالعه کنید . از قراردادن این گیاهان خیلی نزدیک به پنجره به خصوص در زمستان به علت سرمازدگی خودداری کنید

کود : ماهی یک بار با کود مخصوص بون سای یا کود جامع شیمیایی نسبت به تقویت آن طبق دستور روی جعبه ی آن اقدام کنید

خاک : ترکیبی است از 2 پیمانه پیت موس یا ککوپیت یا خاک برگ مرغوب ، 1 پیمانه پرلایت یاماسه ی زبر شکسته و شسته شده و مقداری پودر قارچ کش

جابه جایی گلدان : هر دو سه سال یک بار در محیطی سربسته و بدون کوران ، پس از حذف شاخه ها و ریشه های زائد آن ، در خاک تازه در همان گلدان بکارید

هرس : هر دو سال یک بار می توانید نسبت به هرس شاخه ها و ریشه ها اقدام کنید

آبیاری بون سای

به این نکته توجه داشته باشید طبق تحقیقات انجام شده ، 90 درصد گیاهان خانگی بر اثر نداشتن برنامه ی منظم آبیاری و نبود اطلاع کافی درباره نحوه ی آبیاری دچار افراط در آبیاری و تلف می شوند

1-    بهترین زمان آبیاری بون سای فضای باز ، عصرهاست یعنی زمانی که آفتاب در حال غروب کردن      می باشد ولی هوا کاملاً تاریک نشده است . زیرا رطوبت در طول شب به تدریج جذب خاک میشود و آن را در روز مرطوب نگه می دارد . به هیچ وجه از شیلنگ بدون سرآبپاش برای آبیاری بون سای استفاده نکنید . برای آبیاری بون سای باید از آبپاشی که سر آبپاش داشته باشد استفاده کرد

2-    بهترین زمان آبیاری گیاهان (داخل آپارتمان ) گرم ترین ساعات روز است ، ولی باید از آبی استفاده کرد که سرد نباشد و دمای آن نیز با درجه ی حرارت محیط زیست گیاه یکسان باشد . این کار نه تنها سخت نیست بلکه خیلی هم آسان و ساده است . برای آبیاری ظرفی بدون در پوش را پر از آب کنید و پس از حداقل 24 ساعت که کلر آن پرید و دمای آن نیز با دمای محیط زیست گیاه یکی شد ، گلدان هایتان را با آن آب ، آبیاری یا اسپری کنید . آب را بهتر است اطراف تنه ی درختچه بریزید به اندازه ای که فقط چند قطره آب از سوراخ زیر گلدان خارج شود . از آبیاری و آب فشانی روی برگ ها در شب نیز خودداری کنید . خوب توجه کنید .

نوبت آبیاری تمامی گیاهان خانگی به عوامل و فاکتورهای گوناگون نظیر دمای محیط زیست گیاه ، ترکیب خاک ، نوع گیاه و نیاز آن به آب ، جنس گلدان ، فصل ، هم چنین آفتاب و باد نیز بستگی دارد که باید در تنظیم آبیاری آن را هم مد نظر داشته باشید

عزیزانم  به هیچ وجه هفته ای دو روز یا سه روز یک بار یا ... نمی تواند ملاک عمل شما در آبیاری گیاهان باشد ، نه علمی است نه عملی !

این را از من بپذیرید که هیچ کارشناسی نمی تواند برای آبیاری گیاهان خانه ی شما برنامه ی جامعی ارائه کند ( فقط خودتان هستید که باید با در نظر گرفتن فاکتورهای فوق گیاهانتان را از غرقابی یا کم آبی نجات دهید و لاغیر )

3-    خاک بون سای چه در تابستان و چه در زمستان همواره باید مرطوب باشد و پیوسته میزان رطوبت آن را در خاک بررسی کنید و با در نظر گرفتن فاکتورهای ذکر شده بدیهی است در زمستان باید فواصل آبیاری را بیشتر کرد و میزان آب به نسبت تابستان باید کم تر باشد . برای مثال گلدان لعاب دار چه در تابستان و چه در زمستان به نسبت گلدان بدون لعاب (سفال) به آب کمتری نیاز دارد چون در گلدان لعابدار به علت نداشتن خلل و فرج تبخیر آب کمتر از گلدان سفال صورت می گیرد .

4-    شاید خیلی ها توجه نداشته باشند همان گونه که ریشه ی گیاهان نیازمند آب هستند به مقداری هوا هم احتیاج دراند . حال چنان چه آبیاری بدون توجه به نکات ذکر شده انجام شود و خاک به طور مداوم خیس و چسبنده باشد ، بدیهی است هوای موجود در خاک گلدان به بیرون رانده می شود و در نتیجه عدم تنفس ، ریشه ها پوسیده و موجب تلف شدن گیاه می شود .

5-    جمع شدن آب در زیر گلدانی مضر است ، به این دلیل که به محض خشک شدن خاک گلدان از طریق سوراخ زیرین آب را از زیر گلدانی جذب خود می کند ، و موجب پوسیدگی ریشه ها و در نتیجه مرگ گیاه     می شود . خطرات دیگری نیز نظیر تجمع حشرات و آفات را هم در بردارد  که هم برای ساکنان خانه مضر است و هم به گیاهان آسیب می رساند . برای رفع این نقیصه و به منظور عدم دسترسی آب داخل زیر گلدانی با گلدان  قطعه آجری یاهرجسمی دیگر را( ترجیحاً آجر) داخل زیر گلدانی می گذاریم و گلدان را روی آن قرار می دهیم . ماهانه یک بار نیز زیر گلدانی را با آب و صابون می شوییم

6-    توجه داشته باشید که بون سای یک گیاه خانگی و آپارتمانی معمولی نیست و با تغییراتی که در ساختار آن ایجاد شده ، طریقه ی آبیاری آن نیز تغییر کرده است ، چون حجم گلدان کوچک شده و نمی تواند آب زیادی را در خاک خود ذخیره کند ، در نتیجه خاک آن نیز به سرعت خشک می شود بنابراین به آبیاری بیشتری نیاز دارد . آبیاری روزانه را به خصوص در فصل گرم تابستان فراموش نکنید . همواره نکات ذکر شده در این قسمت را در آبیاری گیاهانتان مد نظر داشته باشید و از افراط در آبیاری نیز خودداری کنید تا گیاهانی سالم و شاداب داشته باشید

7-    برای اینکه بون سای را (سیرآب ) کنید . می توانید هر چند وقت یک بار که نوبت آبیاری آن است برای مدت چند دقیقه گلدان آن را درون سطل پر از آب غوطه ور کنید تا زمانی که دیگر هیچ حبابی از داخل خاک خارج نشود . فقط روز بعد چنانچه خاک آن هنوز مرطوب باشد از آبیاری آن خودداری کنید

هشدار : گیاهانی که بر اثر کم آبی پژمرده می شوند با آبیاری مجدد جانی تازه خواهند گرفت در حالی که افراط در آبیاری منجر به مرگ شان می شود

تغذیه بون سای

بون سای ها هم مانند هر گیاه دیگر – به خصوص که در محیطی محدود و کوچک زندگی می کنند – نیازمند مواد غذایی هستند که باید فقط با کودهای شیمیایی تأمین شود ، بنابراین تغذیه از مهم ترین عوامل مورد نیاز آنان است و بدون آن قادر به ادامه ی حیات نیستند و نمی توانند زنده بمانند و با شادابی و طراوت از شما دلربایی کنند .

هنگام تهیه ی کود باید در انتخاب آن دقت لازم به عمل آورید که کودی را خریداری کنید که شناخته شده باشد و همچنین عرضه کننده ی آن ، شرکت یا کارخانه ای معتبر باشد . از خرید کودهای ناشناخته و متفرقه جداً خودداری کنید .

به این نکته نیز توجه داشته باشید که تغذیه سالم تأثیر بسزایی در رشد و نمو بون سای ها دارد و می تواند آنان را شاداب و سرحال نگه دارد . تقریباً تمام کودهایی که در کارخانه ها به صورت پودر ، مایع ، قرص ، گرانول، قالبی ، و کپک برای گیاهان ساخته می شوند مطمئن اند ولی بهترین کودها آن هایی هستند که نسبت نیتروژن ، فسفر و پتاسیم شان به نسبت 1-2-1 باشد . فسفر در این ترکیب پیشنهادی زیاد است و همین سبب رشد بافت های گیاهی می شود ، در عین حال مقدار نیتروژن که سبب رشد سریع برگ ها می شود و همین طور مقدار پتاسیم که باعث رشد و تکامل گیاه است  در این ترکیب نسبت کمتری دارند .

در هر حال هر نوع کودی که برای بون سای خود تهیه می کنید به دستورالعمل داده شده روی جعبه یا شیشه ی آن به دقت عمل کنید و به هیچ وجه مخلوط کود را قوی تر نکنید و حتی برای جلوگیری از خطرهای احتمالی توصیه می شود نصف مقدار پیشنهاد شده را به گیاهان خود بدهید فاصله ی دو گود دهی را کوتاه تر کنید . به عنوان مثال اگر توصیه شده است یک گرم کود را در یک لیتر آب حل کنید و هر ماه یک بار به گیاهان بدهید ، بهتر است نیم گرم آن را در یک لیتر آب حل کنید و هر پانزده روز یک بار به مصرف برسانید . توصیه های مطرح شده در دایرت المعارف درباره ی نیاز گیاهان به کود را نیز هنگام مصرف مد نظر داشته باشید .

توجه داشته باشید پس از هرس ریشه ها تا زمانی که زخم ریشه های هرس شده التیام پیدا نکرده از دادن کود به بون سای اکیداً اجتناب کنید (توجه نداشتن به این نکته سبب مرگ گیاه می شود ) . برای توجیه بیشتر این گفته بایستی عرض کنم ، مثل این است که روی پوست دست بریده شده نمک بریزید .

به هر حال دقت کنید کود منتخب شما باید حتماً سه عنصر اصلی ، ازت ،  فسفر و پتاس را داشته باشد ، هم چنین 12 عنصر فرعی نظیر آهن ، روی ، مس ، مولیبدن، و بُر و ... در آن باشد ، که معمولاً روی بسته بندی کودها این عناصر نوشته شده اند .

برای تغذیه ی بون سای کودهای مایع با مشخصات ذکر شده در اولویت قرار دارند ، چون به سرعت عمل می کنند . کودهای جامد به هر شکلی که باشند چه به شکل گرانول ، قرص و ... در درجه ی دوم قرار دارند .

یکی از علائم کمبود مواد غذایی این است که سبزینه ی برگها ی گیاه از سبز پر رنگ به رنگ مغز پسته ای تبدیل می شود و در صورت عدم تغذیه ی مناسب برگ ها زرد می شوند و می ریزند

انواع کودهای مناسب برای بون سای

1-    گیاهان همیشه سبز را ، اعم از آپارتمانی یا فضای باز ، نظیر شفلرا ، بنژامین ، جونی پروس ، کام سِپاریس و ... به خاطر این که در تمام طول سال برگ دارند و در حال فعالیت هستند به تغذیه ی مداوم در تمام سال نیاز دارند .

2-    درختچه های خزان کننده نظیر افرا، نارون ، گلیسین و ... هنگامی که خزان می کنند و در حالت کُمون (استراحت ) به سر می برند نیازی به کود ندارند . بهتر است از اوایل پاییز تا اواخر زمستان از کودی با نیتروژن کم بایدون نیتروژن (10-10-0) استفاده کنید .

آخرین کلام این که غذای مخصوص بون سای را که در فروشگاه های آن عرضه می شود ، بخرید و طبق دستور روی جعبه ی آن گیاهان تان را تغذیه کنید .

هرس اصولی ریشه های بون سای

حال که با هرس ریشه ها و شاخه ها آشنا شدید کار را به این طریق به طور اصولی شروع کنید .

هرس ریشه ها به طور کلی باید در نیمه ی دوم اسفند ماه تا اوایل بهار هم زمان با جابه جایی گلدان در محیطی سربسته وبدون کوران انجام شود . اما درختان زمخت و جان سخت را می توانید از اواسط تا اواخر زمستان جابه جا کنید مشروط به این که خاک گلدان یخ نزده باشد .

معمولاً یک سوم از طول ریشه ها را حذف می کنند تا فضای کافی برای افزودن خاک تازه به گلدان به وجود آید و رویش درختچه در آینده به سلامت و به طور کامل انجام گیرد . به شرح ذیل و با توجه به تصاویر نسبت به هرس ریشه ها اقدام کنید .

1-    برای این که خاک از ریشه ها به آسانی جدا شود ، بهتر است خاک گلدان خشک باشد نه خیس ، پس از زدن چند ضربه با کنار دست به منظور جدا شدن خاک از جداره ی گلدان ، درختچه را بیرون می آوریم ، سپس با قلاب سر کج خاک را از درون ریشه ها خارج و آنها را کاملاً از هم جدا می کنیم و به اصطلاح شانه می زنیم به طریقی که آسیبی به ریشه های دایره ای شکل در سطح وارد نشود

2-    پس از باز کردن و افشان شدن ریشه ها به خوبی طول حجم ریشه هانمایان می شود و می توانیم به راحتی آن ها را ببینیم و برای هرس اصولی تصمیم بگیریم که این طول حجمی را زیر ریشه های دایره ای در سطح نیز هرس کنیم ، البته ریشه های ضخیم را بیشتر و ریشه های نازک را کمتر هرس می کنیم . برای بررسی بیشتر و بهتر ریشه ها سیم های لنگر را می بریم و کمی درختچه را به طرف جلو خم می کنیم تا ریشه هایی که به شکل دایره درهم تنیده اند را نیز بتوانیم هرس کنیم.

هشدار : پس از هرس ریشه ها برای مدتی تا بهبود محل برش ریشه ها از دادن کود به آن خودداری کنید

هرس شاخه ها

تقریباً همه ی بون سای ها در مدت زندگی شان به هرس شاخه ها نیاز دارند . این کار برای این است که ضمن سامان دادن به شکل ظاهری آن ، باعث رویش انبوه تری از شاخه ها شویم . این عمل برای آراستن درختچه ی کامل و رشد یافته و فرم و شکل دادن آن در مراحل اولیه کاشت و رشد آن کاملاً ضروری به نظر می رسد . هرس را با حوصله و دقت و با توجه به تصاویر ارائه شده به طریقی که برایتان توضیح می دهم آغاز کنید : ( نگوئید حیف است و دلم نمی آید !) این کار به نفع درختچه می باشد .

1-    دقت کنید همیشه آرایش را از ساقه ها شروع کنید نه از برگ ها ، چون چیدن و آراستن برگ ها سبب می شود لبه های  آن ها به رنگ قهوه ای در آیند و نامنظم به نظر برسند .

2-    درختچه را در حالت نیم رخ به خوبی برانداز کنید که کدام یک از سرشاخه ها را حذف کنید بهتر است و درختچه ی شما شکیل تر خواهد شد ، سپس همه ی جوانه های بلندی را که از این نیم رخ بیرون زده اند ببرید تا شکلی گرد و کُپه ای بگیرند

3-    برای هرس اولیه حتماً از یک قیچی باغبانی تیز ویژه ی هرس استفاده کنید . چنانچه از آن به طور صحیح و اصولی استفاده شود می توانید شاخه ها را هر چه نزدیک تر به تنه با زاویه ی 90 درجه به تنه برش دهید . هرگز از قیچی ها با لبه ی عمودی یا موازی به تنه استفاده نکنید ، زیرا ممکن است به تنه آسیب برساند ، هم چنین اگر از قیچی باغبانی معمولی در هرس کردن استفاده کنید یک تکه شاخه ی کوتاه در تنه از شاخه ی هرس شده بر جای خواهد ماند که نه تنها زشت و بدنما به نظر می رسد ، هرگز محل زخم به طور صحیح و طبیعی ترمیم نخواهد شد .

4-    اگر چنین ته شاخه ای از روی تنه به جا مانده باشد می توانید با استفاده از قیچی گره بُر آن را به طریقی ببرید که محل برش در روی تنه گود باشد ، با به جا گذاشتن این گودی به سفت شدن پوست کمک کرده اید تا پوست بتواند پیچ حرکتی بخورد و به تدریج به درون گودی ایجاد شده رسوخ و محل زخم را کاملاً ترمیم کند

5-    اگر بتوانید برای هرس جوانه های نرم و جوان و به خصوص جوانه های انتهایی سرشاخه از ناخن دو انگشت استفاده کیند راحت تر و بهتر از قیچی است . ضمناً این کار باعث می شود از رشد عمودی شاخه ها جلوگیری شود ، در نتیجه برگ ها متراکم تر می شوند و درخت مسن تر و کوپه ای به نظر می رسد .

6-    برای حذف جوانه ا از سر درخت به پایین در تابستان اقدام کنید و برگ ها را درست از پشت شان با قیچی خیاطی ، طوری ببرید که دمبرگ ها روی شاخه باقی بمانند . این کار برای حفظ رطوبت جوانه های زیرین که در حالت کُمبون (خواب ) هستند مفید است

نگهداری بون سای برای مدت طولانی که کسی در خانه نیست .

1-    تشت یا لگنی را پر از آب کنید و روی چهار پایه ای قرار دهید . همه ی گلدان ها را چه بون سای و چه گیاهان آپارتمانی در پایین تشت طوری بچینید که ته لگن آب فقط کمی بالاتر از سطح گلدان ها باشد . با قراردادن گلدان های خالی یا اشیای دیگر در زیر گلدان های کوچک آن ها را یا یک دیگر تقریباً هم سطح کنید ، سپس برای هر گلدان رشته طنابی از جنس (پنبه) به داخل ظرف آب بر روی خاک گلدان هدایت و سر طناب را رشته کرده و با خاک سطح گلدان مماس و با کلیپس ، انتهای قسمت طناب رشته شده را در خاک محکم کنید . بدیهی است آب از طریق ریسمان ها کار فتیله را انجام می دهد و به راحتی و به طور یک نواخت آب را به خاک گلدان ها منتقل می کند و آن ها رامرطوب نگه می دارد

2-    در یک بطری نوشابه ی خالی و تمیز را سوراخ کنید و در آن به اندازه ای آب بریزید که کمی هوا در آن وجود داشته باشد . آن را به طور مایل روی خاک گلدان نصب کنید . ( طبق تصویر) ، سپس در انتهای بطری نیز سوراخ ریزی ایجاد کنید بدیهی است با خروج تدریجی هوا از ته بطری ، از سوراخ در بطری قطره ، قطره آب جاری شده و خاک گلدان را برای مدتی مرطوب نگه می دارد . حجم گلدان و نیز بزرگی و کوچکی بطری پلاستیکی و مدت مسافرت بایستی در این روش پیش بینی شود . برای اطمینان خاطر یک روز قبل از مسافرت این روش را آزمایش کنید تا از عملکرد آن مطمئن شود

3-    گلدان یا سطل پلاستیکی مستطیل شکل و بدون سوراخ را انتخاب کرده که دهانه ی آن از ته گلدان فقط کمی بزرگتر باشد و به اندازه ای در آن آب بریزید که وقتی گلدان بون سای را روی آن می گذارید فقط مقدار کمی از گلدان درون سطل فرو برود و جذب دهانه ی آن گردد . پس از قراردادن گلدان روی سطل دقت کنید آب نباید با ته گلدان تماس بگیرد ، یعنی مقداری فاصله داشته باشد . بدیهی است تبخیر تدریجی آب از درون سطل از طریق سوراخ های زیرین و جداره ی گلدان جذب می گردد و برای مدت ها خاک گلدان مستطیل شکل دسترسی ندراید نگران نباشید ، می توانید از گلدان یا سطل گرد نیز استفاده کنید منوط به این که با رعایت نکات فوق فاصله ی بین گلدان وسطل را با ابر پارچه ی فشرده شده کاملاً پُر  و مسدود نمایید به طوری که بخار متصاعد شده از آب نتواند از آن خارج شود

4-    می توانید روز قبل از مسافرت گلدان تان را آبیاری کنید به طوری که مقداری آب از سوراخ زیرین آن خارج شود و پس از این که مطمئن شدید دیگر آبی از سوراخ بیرون نمی آید آن را درون کیسه ی نایلونی شفافی که کمی بزرگ تر از حجم گلدان است قرار داده و درون کیسه را همانند بادکنک بدمید و در آن را با نخ یا سیم محکم ببندید ، به طریقی که هوای دمیده شده در آن نتواند خارج شود . واضح است آب تبخیر شده از خاک  گلدان و شاخ برگ ها چون راه خروج ندارد داخل کیسه جمع شده و مجدداً از طریق شاخ و برگ ها جذب درختچه می گردد  و مسافرت شما را بی دغدغه خواهد کرد . این روش برای مسافرت های کوتاه مدت پیشنهاد می شود .

5-    آخرین روش این است که لگن یا تشتی که دهانه ی آن کمی بزرگتر از چتر گیاه باشد و در تصویر با خط چین مشخص گردیده پر از آب کنید و قطعه آجری نیز درون آن گذاشته و بقیه کار را همانند بند 4 عمل نمائید . این روش برای مسافرت های نسبتاً طولانی توصیه می گردد.