مادرانی که به فرزندان خود شیر می‌دهند روزانه ۷۰۰ تا ۸۵۰ میلی‌لیتر شیر تولید می‌نمایند که محتوی ۳۳۰میلی‌گرم کلسیم به ازاء هر لیتر می‌باشد که برای تولید آن حداقل باید ۵۰۰ کالری علاوه بر نیاز معمول یک خانم میانسال انرژی مصرف نمایید. برای تأمین این مقدار کالری علاوه بر مصرف مواد غذایی مقوی شامل انواع چربی ها و پروتئین، از چربی های ذخیره شده در بدن مادر در دوران بارداری نیز استفاده می شود و دریافت کالری ناکافی موجب کاهش تولید شیر می شود. لذا تغذیه یکی از موضوعات بسیار مهمی است که یک مادر باید از آن آگاهی کامل داشته باشد، زیرا تغذیه مادر، بر روی تغذیه فرزند او چه در دوران جنینی و چه زمانی که فرزند وی به دنیا می‌آید تأثیر مهمی دارد. اغلب مادران از کم بودن شیر خود گله دارند و این امر یک مسأله جدی است، زیرا نوزاد تازه به دنیا آمده در چند ماهه اول زندگی به جز شیر مادر، از چیز دیگری نمی‌تواند تغذیه شود. ترشح شیر مادر با آنچه که شما در طول روز می‌خورید و می‌نوشید ارتباط مؤثر دارد. نوشیدن مقدار زیادی آب در طول روز و در دوران شیردهی لازم است، اما برخی از مواد غذایی از عوامل مؤثر در تولید و ازدیاد شیر مادر هستند. غذاهای لاکتوژن‌‌دار می‌توانند در زیاد شدن شیرمادر مؤثر باشند.
از نظر ویتامینها، غذای مادر شیرده باید حاوی مقادیر زیادی مواد مغذی باشد. مقدار ویتامین موجود در شیر مادر عمدتاً انعکاسی از مقدار ویتامین مصرفی مادر است.
از نظر املاح معدنی، برخی از این مواد مانند کلسیم، فسفر، آهن و روی بدون دخالت تغذیه مادر، از ذخایر بدن او در شیر وارد می‌شوند؛ اما مقدار برخی املاح همچون ید در شیر مادر ارتباط مستقیمی با تغذیه او دارد. توصیه میشود مادران شیرده همچون دوران بارداری از نمک یددار تصفیه‌شده به مقدار کافی و با شرایط نگهداری مناسب استفاده کنند یعنی با نگهداری نمک یددار در ظروف در بسته و دور از نور ید موجود در نمک را حفظ کنند. همچنین توصیه میشود جهت پایدار ماندن ید در غذاها، نمک در انتهای پخت به غذا اضافه شود.
از طرفی تأمین مواد معدنی مورد نیاز بدن و داشتن رژیم غذایی متعادل که دربرگیرنده تمامی مواد مغذی اعم از چربی‌ها می‌باشد می‌تواند به عملکرد بهتر سلول‌های عصبی و تولید و ترشح شیر کمک کند. در اینجا بهترین مواد غذایی مناسب و مواد گیاهی که سبب تحریک تولید شیرمادر می‌شوند را ذکر می‌کنیم:
سبزیجات برگ پهن و سبز: سبزیجات برگ پهن مانند اسفناج، کلم، کاهو و … از جمله مواد غذایی هستند که کارشناسان توصیه میکنند آنها را استفاده کنید زیرا مصرف آنها سبب ازدیاد شیرمادر میشود و منبع خوبی از انواع مواد معدنی، ویتامینها، آنزیم‌ها و فیتواستروژن‌ها می‌باشند که عمل شیرآوری را تقویت میکنند. ریحان نیز جزء گیاهان معطر و دارای خاصیت ضد نفخ برای مادر و کودکان است.
رازیـانـه: رازیانه یکی از شناخته‌شده‌ترین گیاهان در تولید و افزایش شیر مادران می‌باشد. رازیانه حاوی ترکیباتی می‌باشد که می‌توانند سبب تغییرات هورمونی شوند بنابراین این ترکیبات دارویی می‌توانند با تحریک تولید استروژن و پرولاکتین که در تولید شیر مؤثر هستند، سبب افزایش ترشح شیرمادر شوند. رازیانه را میتوان به صورت خام و یا پخته شده مصرف کرد. همچنین میتوان آن را بخارپز کرده و یا در کره تفت داد و مصرف نمود. رازیانه معطر خاصیت ضد نفخ نیز داشته و با ورود به شیر مادر از دل درد کودک جلوگیری میکنند.
سیاهدانه: نیز با خاصیت ضد درد، ضد سرطان، هضم‌کننده غذا، کاهش‌دهنده پرفشاری خون باعث افزایش شیر مادران میشود و مصرف روزانه ۲ گرم سیاهدانه بلامانع است که بهتر است دانه‌ها له تا اثر آن ها بیشتر شود. تاکنون عوارض جانبی از سیاهدانه مشاهده نشده و مصرف آن در دوران بارداری توصیه میشود.
سیب زمینی: برای مادر مقوی و سالم است و مهم ترین اثر آن ضد درد، ضد میکروب، خواب آور، خلط آور و ادرارآور برای کودک است.
هویج و چغندر: این سبزیجات سرشار از بتاکاروتن می‌باشند و از طرفی در تولید شیر، این ماده به مقدار فراوان مورد نیاز می‌باشد. این سبزیجات همچنین حاوی روغن‌های فرار و فیتواستروژن بوده که در تولید شیر مادر موثرند. همچنین دم کرده‌ی تخم هویج به مقدار یک قاشق قهوه خوری برای یک فنجان آب جوش، شیر را زیاد می‌کند.
گرمک: خوردن گرمک برای ازدیاد شیر مادر بسیار مؤثر است.
ماءالشعیر: ماءالشعیر در تولید و افزایش شیرمادر مؤثر است.
نوشیـدنی‌ها: برخی از نوشیدنی‌ها مانند آب، آب هندوانه، برخی از دم کرده‌ها (بخصوص دم کرده‌ی شنبلیله یا گل بابونه) و چای‌ها که حاوی لاکتوژن می‌باشند به تولید شیر مادر کمک میکنند. مصرف آب خود را روزانه افزایش دهید (حدود یک لیتر روزانه) تا به حد ۵/۲ تا ۳ لیتر روزانه برسد. مادران شیرده در ساعاتی از روز زمان شیردهی احساس تشنگی بیشتری دارند چون آب مصرفی آنها وارد شیر میشود. لازم به ذکر است تولید شیر مادر بستگی به مقدار مصرف مایعات ندارد به عبارت دیگر افزایش مصرف مایعات سبب افزایش تولید شیر نمی‌شود.
شوید: مصرف شوید و تخم شوید اثر آرام بخش در ناراحتی های عصبی داشته و افزاینده شیر بانوان است. جوشانده ی تخم شوید برای زیاد شدن شیر خانم ها توصیه می شود. مقدار3 گرم از آن را در یک فنجان آب بریزند و بجوشانند. دستور مصرف این است که در هر روز 1 تا 2 فنجان بیاشامند.
توجه: افرادی که به امراض کلیوی مبتلا باشند نباید به هیچ وجه از شوید استفاده کنند.
زردآلـو: کارشناسان توصیه میکنند مادران شیرده برای افزایش شیر خود، زردآلو را در رژیم غذایی روزانه خود وارد کنند؛ زردآلو حاوی ویتامین C و سایر ویتامینها به مقدار زیاد می‌باشد و از طرفی برای نوزاد نیز مفید است.
جـو دوسـر: جو دو سر یکی از مغذی ترین مواد غذایی می‌باشد که حاوی پروتئین، ویتامینها، مواد معدنی و سایر ترکیباتی است که سبب تغذیه سلول‌های عصبی، و همچنین کمک به سوخت و ساز چربی‌ها در بدن شده و روحیه افراد را نیز بالا می‌برد. بنابراین مصرف جو یکی از راههای افزایش شیرمادر می‌باشد. کارشناسان معتقدند جو به سبب داشتن آهن به تولید شیر مادر کمک می‌کند و همچنین حاوی ترکیبات گالاکتوژن (شیرآور) می‌باشد. جو دو سر مانند سایر موادی که حاوی این ماده هستند در رفع افسردگی مؤثر است و از طرفی تعریق بدن را افزایش میدهد و ضد اسپاسم نیز می‌باشد.
تخم ترب: خوردن تخم ترب به اندازه 2 گرم در شبانه روز باعث زیاد کردن شیر می شود.
جـوانه‌هـا: انواع جوانه‌ها به ویژه جوانه جو در ازدیاد شیرمادر مؤثر بوده و علاوه بر این، سبب افزایش میزان چربی شیرمادر شده و در نتیجه شیرمادر چرب تر و مغذی تر بوده و نوزاد احساس سیری بیشتری می‌کند.
ســیـر: سیر نیز از جمله موادی است که حاوی ترکیبات شیرافزا می‌باشد.
چربی‌ها و روغن‌ها: چربی‌های سالم، نقش مهمی در سوخت و ساز سلول‌های بدن و سلول‌های عصبی دارند. نوع چربی که مادر مصرف می‌کند در ترکیبات چربی شیر او تأثیر می‌گذارد، از این‌رو مادران شیرده باید سعی کنند از چربی‌های سالم مانند چربی‌های غیراشباع و اسیدهای چرب امگا-۳ استفاده نمایند و از مصرف چربی‌های ناسالم مانند چربی‌های اشباع و اسیدهای چرب ترانس و روغن‌های جامد خودداری کنند.
دانه‌های کنجد: دانه‌های کنجد سیاه و درشت در افزایش تولید شیر مؤثر می‌باشند و دانه‌های ریز و کمرنگ کنجد نیز علاوه بر شیرافزا بودن، هضم راحت تری در دستگاه گوارش دارند.
زنـجفیل: زنجفیل برای راحت سرازیر شدن شیرمادر و روان شدن آن مؤثر است.
غلات و حبوبات: غلات و حبوبات نیز حاوی مواد شیرافزا می‌باشند. از معروف‌ترین آنها که پر مصرف نیز هست میتوان برنج، جو و ارزن را نام برد. از حبوبات نیز میتوان عدس، نخود، ماش، لوبیا را نام برد.
گندم را بو دهند با دانه های کنجد ، خشخاش و نبات قاووت نموده میل کنند.
آب گوشت تهیه نموده که دارای نخود و لوبیا باشد و مقدار 200 گرم سرکه شیره در آن مخلوط نموده میل کنند.
آب سیرابی و کله پاچه هم شیر خانم‌ها را زیاد و هم معده را قوی می کند.
مخـمر: این ماده علاوه بر کمک به تولید و افزایش شیر مادر، حاوی ترکیبات با ارزش مانند ویتامین‌های B و پروتئین بوده که این ترکیبات وارد شیر مادر شده و آن را مغذی میکنند. مخمر آبجو همچنین حاوی پروتئین بوده و از میزان بالای فیتواستروژن برخوردار می‌باشد.
در همدان از انگور چیزی درست می کنند به نام "شیره شیره" که در ازدیاد شیر بسیار نافع است.
انواع مغزها: از جمله مغزهایی که به تولید شیرمادر کمک میکنند، مغز بادام می‌باشد، البته مصرف انواع مغزها به صورت خام بهتر است و از تفت دادن و مصرف مغزهای شور بهتر است اجتناب شود.
فندق در زیاد شدن شیر سهم زیادی دارد. مخصوصا که شیر مادر را چرب می کند و شیرخوار زودتر احساس سیری می کند.
زردچوبه: زردچوبه حاوی ترکیبات شیرآور و شیرافزا بوده و از طرفی می‌تواند در پیشگیری از التهابات مؤثر باشد.
نکات مفید درباره افزایش شیر به مادران:
1- افزایش حجم شیر مادر با تکرر شیردهی: حجم شیر مادر رابطه ی مستقیمی با تکرر شیردهی دارد و تغذیه مکرر نوزاد با شیر مادر موجب تولید شیر بیشتر می شود. همچنین با شروع مصرف غذاهای کمکی و کاهش دفعات شیردهی، حجم شیر تولید شده کاهش می یابد و نیاز مادر به مواد مغذی نیز به تعادل می رسد. مادر باید به نوزاد خود اجازه دهد که هر موقع از شبانه روز، شیر او را بمکد. عمل مکیدن سبب تولید شیر بیشتر در مادر میشود. مادر نباید خودش سینه را از دهان نوزاد بگیرد و به او شیر ندهد، بلکه باید به نوزاد فرصت دهد تا خودش شیر خوردن را رها کند. گرفتن سینه از دهان نوازد، روی محرک های طبیعی تولید شیر تاثیر منفی می گذارد.
2- مدت زمان شیردهی: در ابتدای هر بار شیردهی، شیر مادر آبکی تر است و به تدریج به مقدار چربی آن افزده می شود، طوری که در پایان هر مرحله شیردهی، مقدار چربی که برای رشد نوزاد ضروری است، بیشتر می شود. بنابراین هر چه مدت شیردهی طول بکشد، نوزاد از چربی بیشتری استفاده می کند و کاملا سیر می شود و در نتیجه فاصله بین دو مرحله شیردهی نیز بیشتر خواهد شد و افزایش وزن نوزاد طبق منحنی رشد، طبیعی خواهد بود.
3- تناسب اندام مادر شیرده: تناسب اندام در دوران شیردهی و مواد غذایی که مادران شیرده از خوردن آن بایستی اجتناب نمایند. کاهش وزن بعد از زایمان باید تدریجی صورت گیرد تا بر مقدار شیر مادر تأثیر نگذارد. لازم به ذکر است که شیردهی خود سبب کاهش تدریجی وزن مادر میشود، با این شرط که مواد مغذی لازم با مصرف مواد غذایی مناسب برای مادر تأمین شود. کاهش وزن در دوران شـیردهی باید بیشـتر متکی بر افزایش تحرک و انجام فعالیت‌های بدنی باشد تا کم خوری و محدود کردن رژیم غذایی. وزن گــیری مناسب شیرخوار در طول دوران شیرخوارگی به خصوص ۶ ماه اول نشان‌دهنده کافی بودن مقدار شیر مادر است و مادر با اطمینان از کافی بودن شیر خود می‌تواند کمتر از ۴۵۰ گرم در هفته کاهش وزن داشته باشد.
اگـر چـه ورزش مـنـظـم و در حد متعادل در زنانی که قبل از بارداری از نظر جسمانی متناسب بوده‌اند مانعی در برابر شیردهی نیست اما گاهی دیده‌شده پس از فعالیت بدنی شدید و ورزش مادر شیرده، به علت ورود اسیدلاکتیک به شیر، طعم تلخ در شیر ایجاد میشود و شیرخوار از خوردن شیر امتناع می‌کند؛ بنابراین ۵/۱ساعت پس از ورزش اقدام به شیردهی نمایید.
4- سوء تغذیه مادر: مادر شیرده حتی اگر مبتلا به سوءتغذیه باشد می‌تواند شیر تولید کند اما باید توجه داشت که در چنین شرایطی ذخایر غذایی بدن مادر صرف تولید شیر میشود و در نتیجه مادر به دلیل تخلیه ذخایر بدنی خود و احساس ضعف، خستگی و بی‌حوصلگی توان مراقبت از کودک را نخواهد داشت؛ بنابراین تغذیه مناسب مادر در دوره شیردهی برای پیشگیری از سوءتغذیه او که هم سلامت مادر را به خطر می‌اندازد و هم در مراقبت از کودک اختلال ایجاد می‌کند حائز اهمیت است.در صورت تغذیه نادرست و ناکافی در دوران شیردهی، مادر بیش از شیرخوار متضرر میشود و با عوارضی همچون پوکی استخوان، مشکلات دندانی، کم خونی و …. مواجه خواهد شد.
5- غلیظ بودن شیر مادر: شیر مادر اگر غلیظ است آبلیمو بخورد تا رقیق شود.
6- غذاهایی که مادران در دوران شیر دادن نباید بخورند: در بعضی از مادران شیرده, با مصرف غذاهایی مانند گوجه‌فرنگی, توت‌فرنگی, پیاز, سیر, سبزیجات خام, انواع کلم, ادویه‌جات و چاشنی‌ها, مشکلات گوارشی یا شلی مدفوع, مخصوصاً در ماههای اول تولد در کودک ایجاد می‌کند و ممکن است شیر آنها بوی آن ماده غذایی را بدهد. و حتی میوه‌هایی مانند زردآلو خوردن بیش از حد بعضی میوه‌ها مانند هندوانه و هلو ممکن است باعث ایجاد گاز در روده و دردهای شکمی کودک گردد. «آرتیشو» چون از ترشح شیر جلوگیری می کند، مادران شیرده نباید آن را بخورند.
7- اجتناب از استرس: قرار گرفتن کمتر مادر در محیط پر استرس یکی از ضروریات دوران شیردهی می باشد. متخصصان به مادران شیرده توصیه می کنند موقع استرس و یا عصبانیت، به نوزاد خود شیر ندهند، زیرا مواد سمی موجود در خون بالا رفته و وارد شیر مادر می شوند و نوزاد را تحت تاثیر قرار می دهند.
8- استراحت مادران شیرده: استراحت کردن به مقدار کافی به مادران شیرده توصیه می شود. بدن مادر پس از هر بار شیردهی، مقدار زیادی انرژی از دست می دهد. این انرژی از طریق تغذیه مناسب و استراحت کافی قابل برگشت به بدن خواهد بود.
9- اگر نوزاد ساعات طولانی می خوابد و برای شیر خوردن بیدار نمی شود، مادر باید او را به آرامی بیدار کند و شیر دهد. این کار علاوه بر افزایش رشد نوزاد، سبب تخلیه شیر از سینه مادر می شود و مادر کمتر دچار درد و ناراحتی در سینه می گردد.
10- مادران شاغل: به مادران شاغل توصیه می شود برای زمان هایی که در خانه نیستند، هر چند ساعت یک بار شیر خود را بدوشند و تحت شرایط مناسب نگهداری کنند. این کار علاوه بر تداوم تولید شیر در سینه مادر و جلوگیری از خشک شدن آن، می تواند منبع غذایی خوبی برای نوزاد در غیبت مادر باشد.
توصیه هایی برای افزایش چربی شیر مادر: به نوزاد خود اجازه دهید تا یک سینه را کاملا بمکد و سپس از سینه دیگر به او شیر دهید. در غیر این صورت، میزان چربی دریافتی او کم می شود و سرعت رشد او کاهش می یابد، زیرا همانطور که گفته شد شیر مادر در ابتدای شیردهی آبکی تر است و به تدریج به میزان چربی آن افزوده میشود.
اگر پزشک متخصص اطفال تشخیص دهد که میزان رشد کودک شما کندتر از حد طبیعی است و میزان چربی دریافتی او از شیر مادر کم است، می توانید به این طریق عمل کنید:
قبل از شیر دان به نوزاد خود، ابتدا چند دقیقه شیر سینه خود را بدوشید و سپس به کودک خود شیر دهید، زیرا شیر ابتدایی سینه ها حاوی مقادیر زیادی آب است و قسمت انتهایی آن حاوی مقادیر زیادی چربی می باشد. البته این روش شیر دادن برای مدت طولانی اصلا توصیه نمی شود و حتما باید با پزشک خود در این باره مشورت کنید.
هشدار: برخی قرص ها و یا حتی گیاهانی که مدعی افزایش تولید شیر در مادر هستند، عوارض جانبی ایجاد می کنند. عارضه هایی مانند واکنش های آلرژیک و انقباضات و درد رحمی. بنابراین حتما قبل از مصرف هر گونه دارو و مکملی، با پزشک خود مشورت کنید.
منابع: تبیان، دکتر سلام، مجله پزشکی مادر
مطالب پیشنهادی
بررسی اثرات کافئین بر بدن
عوارض شیرین کنندههای بدون کالری
فست فود زیر ذره بین کارشناسان حوزه سلامت
ویژگی های ظروف آشپزی و اثر آن در پخت غذا
بر اساس تحقیقاتی که اخیرا در کشور کانادا انجام شده، زنانی که در دوران بارداری به میزان کافی شیر نمی نوشند، نوزادان ضعیف تر و آسیب پذیرتری به دنیا می آورند.