ازدواج فامیلی( هم خون) و علت پر خطر بودن آن:
به ازدواج بین دوفرد که دارای جد یا اجداد مشترک هستند، ازدواج فامیلی گفته می شود.
ژن ها دارای فرمهای مختلفی بوده و عامل مولد تمام صفات( نرمال و غیر نرمال ) در افراد می باشند. از طرفی برای بیان هر صفتی در هر فردی عموما دو فرم از یک ژنِ خاص عمل میکنند . هرکدام ازفرمها از یک والد گرفته شده است به عبارتی" افراد ژنهایشان را از والدینشان به ارث می برند".دوفرم یک ژن می توانند مشابه یا غیر مشابه باشند. هرگاه والدین با یکدیگر نسبت فامیلی داشته باشند و هرچه درجه خویشاوندی بین آنها نزدیکتر باشد، میزان تشابه فرمهای ژنهای آنها نیز بیشتر خواهد بود. لذا فرزند حاصل از این ازدواج با احتمال بیشتری می تواند فرمهای یکسانِ یک ژن را برای یک صفت خاص داشته باشد. حال اگر در یکی از اجداد مشترک این زوج یک فرم غیر نرمالِ ژنی بصورت مغلوب( پنهان شده در کنار فرم نرمال همان ژن) وجود داشته باشد، در فرزند حاصل از چنین ازدواجی احتمال جفت شدن فرمهای غیر نرمال و مغلوبِ این ژن و بروز بیماری ژنتیکی افزایش می یابد. به همین دلیل است که ازدواج های فامیلی پر خطر محسوب می شوند. این خطر وقتی جدی تر می شود که در چنین ازدواجهایی اولا درجه خویشاوندی نزدیک باشد و دوم اینکه سابقه برخی بیماریهای ژنتیکی هم وجود داشته باشد.
در واقع هر انسان به ظاهر طبیعی ممکن است ناقل تعدادی ژن بیماریزای نهفته باشد. در ازدواج های فامیلی به علت اینکه طرفین دارای اجداد مشترک هستند، احتمال اینکه زن و شوهر هردو برای چند ژن بیماریزای معین ناقل باشند، بسیار زیادتر از ازدواج های غیر فامیلی است که تشابه ژنتیکی کمتری دارند. لذا احتمال هموزیگوت و مبتلا شدن فرزندان به بیماری های ارثی اتوزومال نهفته در ازدواج های فامیلی خیلی بیشتر از ازدواج های غیر فامیلی است. این قبیل ازدواج ها بیشتر در روستاها و جمعیت های کوچک و بسته که آداب و رسوم و عقاید مشترک دارند و در اقلیت های مذهبی و در مردمانی که ارتباطشان با سایر جمعیت ها کمتر است، و درشهرهای بزرگی که دارای سنت های غلط و کهنه و غیر اصولی هستند،، بیشتر دیده می شود. در حالیکه در کشورهای پیشرفته میزان ازدواج های فامیلی تفریبا صفر است. آمار نشان میدهد که حدود 10% جمعیت جهانی از نوعی اختلال ژنتیکی رنج می برند و دراین میان سهم کشورهای پیشرفته بسیار کمتراست و دلیل اصلی آن نبود و یا پایین بودن میزان ازدواج های فامیلی است.
درجه خویشاوندی افراد بر مبنای دوری و نزدیکیشان به جد (اجداد) مشترک به شکل زیر قابل تقسیم بندی است:
خویشان درجه 1: شامل والدین و فرزندان، و خواهران و برادران یک خانواده می باشد. تشابه ژنتیکی در خویشان درجه یک 50 درصد می باشد. پس هر فردی با پدر و مادر و خواهران و برادران خود 50 درصد تشابه ژنتیکی دارد. دوقلوهای یک تخمکی (مونوزیگوت) حقیقی از نظر ژنتیکی یکسان بوده و در واقع یک فرد هستند. اما دوقلوهای دو تخمکی مثل برادر و خواهر عادی در نظر گرفته می شوند.
خویشان درجه 2 : شامل عموها، خاله ها، عمه ها، دایی ها یا برادرزادگان و خواهرزادگان آنهاست. یعنی هر فرد با عمو، دایی، خاله و عمه خود، خویشاوند درجه 2 محسوب می شود. تشابه ژنتیکی در خویشان درجه دو، 25 درصد می باشد. به لحاظ اینکه ازدواج بین خویشان درجه 1 و 2 رایج نیست از نظر ژنتیکی اهمیت چندانی ندارد.
خویشان درجه 3 : شامل دخترعمو پسرعمو، دختر خاله پسر خاله، دختر عمه پسر دایی، دختر دایی پسرعمه می باشد. تشابه ژنتیکی در خویشان درجه سه 12/5 درصد می باشد. اگر تعداد کل ژنهای انسان را یک میلیون درنظر بگیریم (تعداد ژنهای فعال در حدود 30 هزار می باشد) تعداد ژنهای فعال و مشابه که ساختمان فیزیکی و شیمیایی یکسان دارند در خویشان درجه 3 حدود 3750 ژن می باشد.
احتمال اینکه در میان این ژنهای مشابه تعداد زیادی ژن بیماریزای نهفته در هردو وجود داشته باشد بسیار زیاد است. پس خطر ازدواج های فامیلی در تشابه ژنتیکی موجود در آنهاست. در ازدواج های خویشاوندی دوطرفه یعنی ازدواج هایی که افراد از یک طرف دختر عمو پسرعمو و از طرف دیگر دختر خاله پسرخاله هستند، تشابه ژنتیکی 25 درصد می باشد. یعنی در این ازدواج ها طرفین در حدود 7500 ژن مشابه و مشترک دارند و مشابه خویشاوندان درجه 2 (خواهر و برادر ناتنی) منظور می شوند! به همین علت خطر این گونه ازدواج ها فوق العاده زیاد است .
خویشان درجه 4 : شامل نوه عمو، نوه خاله، نوه عمه و نوه دایی می باشد که تشابه ژنتیکی بین آنها 6/25 است یعنی در کل حدود 1875 ژن مشابه و مشترک دارند. خطر ازدواج خویشان درجه 4 نصف خطر ازدواج خویشان درجه 3 می باشد. در ازدواج دوجانبه یا دوطرفه در خویشان درجه 4 که طرفین هم نوه عمو و هم نوه خاله هستند، تشابه ژنتیکی 12/5 درصد و تعداد ژنهای مشابه و مشترک در حدود 3750 ژن می باشد و خطر آن مشابه خویشان درجه 3 می باشد.
تذکر مهم : برخی از افراد ازدواج "هم خونی" را با ازدواج "هم گروه خونی" اشتباه می کنند. ازدواج هم گروه خون یعنی ازدواج دو فرد که از نظر گروه خونی سیستم ABO و Rh یکی باشند برای مثال هر دو گروه خونی O+ داشته باشند. اما ازدواج هم خون یعنی ازدواج بین دو فرد خویشاوند که ممکن است گروه خونی یکسان یا متفاوت داشته باشند و نکته مهم اینست که ازدواج هم خونی از نظر ژنتیک درست نیست ولی ازدواج دو فرد هم گروه خونی غیر خویشاوند از نظر ژنتیکی مانعی ندارد.
نسبت های خویشاوندی و میزان ژنهای مشترک و ضریب هم خونی آنها
| نوع | درجه خویشاوندی | ژنهای مشترک | ضریب هم خونی |
| دو قلوهای مونوزیگوت (یکسان) | 1 | - | |
| والد - فرزند | درجه 1 | 2 ⁄1 | 4 ⁄1 |
| برادر – خواهر (شامل دوقلوهای ناهمسان) | درجه 1 | 2 ⁄1 | 4 ⁄1 |
| برادر – خواهر ناتنی (brother- half sister) | درجه2 | 4 ⁄1 | 8 ⁄1 |
| عمو و عمه، خاله و دایی – برادر و خواهرزاده | درجه 2 | 4 ⁄1 | 8 ⁄1 |
| عمو و دایی ناتنی – برادر و خواهرزاده(Half uncle- nice) | درجه 3 | 8 ⁄1 | 16 ⁄1 |
| بچه های عمو، دایی، خاله و عمه (First cousins) | درجه3 | 8⁄ 1 | 16 ⁄1 |
| عموزاده هایی که خاله زاده نیز هستند (Double first cousins) | درجه 2 | 4 ⁄1 | 8 ⁄1 |
| برادرزاده ها و خواهرزاده های ناتنی (Half first cousin) | درجه 4 | 16 ⁄1 | 32 ⁄1 |
| نوه عموها با دایی، خاله، عمو، عمه | درجه 4 | 16 ⁄1 | 32 ⁄1 |
| نوه عموها (Second cousins) | درجه 5 | 32 ⁄1 | 64 ⁄1 |
حالا اگر در این جدول به دقت نگاه کنید می بینید که درجه مشابهت ژنی در برخی نسبتها چقدر زیاد است. مثلا در برادر- خواهر ناتنی میزان مشابهت ژنی 25 درصد است، که البته این نوع رابطه ازدواجی تقریبا در تمام اقوام و ادیان ممنوع است. اما در چند ردیف پایین تر، یعنی "عموزاده هایی که خاله زاده نیز هستند" در اینها هم شباهت ژنی مشابه برادرو خواهر ناتنی است! و این همان نکته کلیدی و اساسی است که دراین نوع ازدواج (که متاسفانه هنوز هم بسیار رواج دارد و برخی خانواده ها با افتخار و خوشحالی از آن یاد می کنند) از دیدگاه ژنتیکی چقدر خطرآفرین است!
ضریب هم خونی :
عبارت است از احتمال خلوص فرمهای مختلف یک ژن خاص در یک فرد حاصل از ازدواج خویشاوندی.
برای درک بهتر بایستی ابتدا معنی چند اصطلاح را روشن کنیم.
آلل: آلل یعنی فرمهای مختلفِ یک ژن که در بروز یک صفت خاص دخالت دارند.
بطور مثال گروه خونی را در نظر بگیرید. هر فردی برای نوع گروه خونی خود، دارای دو آلل از ژن مربوط به گروه خونی روی کروموزوم های شماره 9 می باشد که یک آلل از این ژن را از پدر و دیگری را از مادر به ارث برده است .مثلا فردی آلل گروه خونی A را از پدر و آلل گروه خونی O را ازمادر به ارث برده یعنی آلل های A وO در این فرد وجود دارند و چون آلل A بارز و آلل O مغلوب است ، گروه خونی این فرد A خواهد بود. می توان در مورد والدین این فرد اینگونه استدلال نمود:
درحقیقت پدر که 2 جایگاه ژنی دارد می تواند هریک از ترکیبات آللی AA یا AO یا AB (روی دو کروموزوم شماره 9 پدری) و مادر هم 2 جایگاه ژنی دارد و می تواند یکی از ترکیبات آللی AO یاBO یا OO(روی دو کروموزوم شماره 9 مادری) داشته باشد. طی لقاح از هرکدام از والدین یک کروموزوم شماره 9 شان را و درنتیجه یک فرم آلل را از طریق سلول جنسی به فرزندشان داده اند. یکی آلل O و دیگری آلل A را داده اند که با هم جفت شده و "ژنوتیپ" AO را در فرزند تشکیل داده است.
شاخص آلل: بطور قراردادی آلل های بارز را با حروف بزرگ انگلیسی مثلا A و آلل های مغلوب را با حروف کوچک انگلیسی مثلا a نشان می دهند.
هموزیگوت: فردی که هر دو آلل وی در یک لوکوس(= جایگاه ژنی) یکسان هستند. مثل AA یا aa.
هتروزیگوت: فردی که دو آلل مختلف دریک لوکوس دارد. مثل Aa
قوانین احتمالات: احتمال (probability) یا p به شانس وقوع یک حادثه گفته می شود.
احتمال وقوع یا ریسک وقوع یک پیش آمد را می توان به چند صورت نشان داد منجمله بصورت درصد مثلا %50
یا بصورت قسمتی از واحد مثلا 1/2
قانون جمع: هنگامی که وقوع یک پدیده مانع از رویدادن پدیده ای دیگر می شود. یعنی هنگامی که دو پدیده متقابلا ناسازگارند از قانون جمع استفاده می شود. یک مثال آن در پرتاب سکه است، یا شیر است یا خط. مثال دیگر جنس جنین است، یا پسر است یا دختر. به همین دلیل به عنوان قانون "یا" شناخته می شود.
اگر احتمال وقوع پدیده A معادل p و احتمال وقوع پدیده a برابر q باشد، احتمال وقوع تمامی حالت ها برابر است با : p + q =1 . مثلا احتمال دختر بودن ½و پسر بودن ½ است. پس احتمال اینکه یک جنین دختر و یا پسر باشد برابر است با: 1/2 +1/2 = 1
قانون حاصلضرب:
مثلا اگر خانواده ای می خواهند 2 فرزند داشته باشند و هر دوهم پسر باشند، احتمال وقوع آن 1/4 است. یعنی p1×p2. (احتمال پسر شدن فرزند اولی یا P1 برابر 1/2 است و برای پسر شدن فرزند دومی یا P2نیز احتمال 1/2 است). پس احتمال اینکه در هردو زایمان- دو پدیده مستقل - هر دو فرزند پسر شوند می شود: 1/2 × 1/2 = 1/4
نکته آخر: هر بیماری ارثی و ژنتیکی در جامعه دارای فراوانی معینی است. وقتی گفته می شود که فراوانی یک بیماری ژنتیکی 1/10000 است یعنی از هر 10000 نفر یک نفر به آن مبتلا می باشد. فراوانی ناقلین یعنی تعداد افرادی در جمعیت مورد نظر که ناقل ژن بیماریزای مورد نظر هستند (حامل یک آلل می باشند). وقتی گفته می شود که فراوانی ناقلین برای یک بیماری ارثی 1/100 است یعنی از هر 100 نفر، یک نفر ناقل ژن بیماری مورد نظر است.
حالا به مسئله ضریب هم خونی برمی گردیم. ضریب هم خونی عبارت است از احتمال دریافت ژنهای مشابه (آلل های مشابه) توسط یک فرد از والدین هم خون خود، در اثر ازدواج خویشاوندی. برای روشن تر شدن موضوع، یک ازدواج دخترعمو- پسرعمو را با استفاده از نامهای مستعار در نظر می گیریم.
عبدالکریم و خدیجه (پدر بزرگ و مادر بزرگ) دو پسر دارند بنام علی و حسین. دختر علی، بنام فاطمه می خواهد با پسر حسین بنام رضا ازدواج کند. اگر تصور کنیم که عبدالکریم ناقل یک بیماری ژنتیکی است (خودش سالم است و هیچ تظاهر بیماری ندارد)، احتمال اینکه این آلل بیماریزا را به علی داده باشد، ½ است. احتمال اینکه علی این آلل را به فاطمه بدهد، ½ است. واحتمال اینکه فاطمه هم این آلل را به فرزند آینده خود بدهد باز هم ½ است. اگر این 3 احتمال بخواهند باهم رخ داده باشند، با توجه به قانون "و" حاصلضرب آنها می شود ⅛ . و تا اینجای کار مسئله مهمی رخ نداده و آن فرزند ناقل خواهد شد (مثل پدر بزرگش و یا فاطمه). اما این آقای عبدالکریم احتمال دارد که همین آلل معیوب را به حسین هم داده باشد. یعنی ½ و او هم به پسرش یعنی رضا داده باشد، و فرزند آینده شان هم این آلل را به ارث ببرد. بازهم نهایتا با احتمال ⅛ . حالا احتمال اینکه این دو واقعه یعنی انتقال همزمان، هم از طریق فاطمه و هم از طریق رضا صورت بگیرد، برابر است با حاصلضرب این دو احتمال یعنی 1/64.
اما قضیه به اینجا ختم نمی شود. بیایید با هم وضعیت آلل ها را مرور کنیم. در نظر بگیرید در زوج کروموزوم شماره 7 در عبدالکریم دو جایگاه (لوکوس) برای ژن خاصی وجود دارد که ما آنها را A و B نامگذاری می کنیم. آلل A معیوب است (عبدالکریم ناقل است). در همین جایگاه، خدیجه (مادربزرگ) هم دو آلل سالم دارد بنام C و D . احتمالات ژنوتیپی برای علی عبارتند از: AC,AD,BC,BD . و همین احتمالات هم برای ژنوتیپ حسین وجود دارد. علی و رضا این آلل ها را (و ازجمله آن آلل معیوب را) به فرزندانشان یعنی رضا و فاطمه انتقال خواهند داد. اگر به همین ترتیب ادامه دهیم احتمال اینکه این آلل معیوب یعنی همان آلل A در فرزند آینده رضا و فاطمه هموزیگوت شود (دو آلل یکسان باهم جفت شوند یعنی AA ) برابراست با 1/16. این همان ضریب هم خونی است که در جدول برای ازدواج پسرعمو- دخترعمو ذکر شده است.
مقایسه خطرات افزایش احتمال بیماریهای ژنتیکی در ازدواجهای فامیلی و غیرفامیلی:
مثال 1: اگر فراوانی ژن فنیل کتونوری PKU (فراوانی ناقلین ژن این بیماری) 1/100 باشد، احتمال ابتلای فرزندان در ازدواج غیرفامیلی 1/100 ×1/100×¼ = 1/40000 ، یعنی از هر 40 هزار نوزاد یکی مبتلا به PKU خواهد شد که ممکن است نوزاد این خانواده باشد. حالا احتمال ابتلاء به بیماری PKU را در فرزند یک ازدواج فامیلی با درجه خویشاوندی 3 ، مانند دخترعمو- پسرعمو یا دخترخاله- پسرخاله حساب میکنیم. احتمال اینکه پسر عمو ناقل باشد1/100 و ضزیب خویشاوندی برای خویشان درجه 3 مساوی 1/8می باشد، پس احتمال مبتلا شدن فرزندان در ازدواج فامیلی 1/100 × 1/8 ×¼ = 1/3200است. که در مقایسه با ازدواج غیرفامیلی (1/40000) خطر 12/5 برابر بیشتر است. اگر احتمال مبتلا شدن فرزندان ازدواج خویشاوندی درجه 3 دوجانبه یا دوطرفه را حساب کنیم نتیجه چنین خواهد شد. 1/100 ×¼×¼ = 1/1600 که این رقم 25 برابر بیشتر از ازدواج غیرفامیل است.
مثال 2 : بیماری ارثی میکروسفالی، بیماری اتوزومال مغلوب و نهفته است و یکی از شایعترین بیماری های ارثی حاصل از ازدواج های فامیلی در کشور ماست. این بیماری یکی از علل مهم عقب افتادگی ذهنی است. فراوانی ناقلین یا هتروزیگوت ها برای این بیماری در جامعه 1/50 می باشد. احتمال ابتلای فرزندان در ازدواج های غیر فامیلی برابر است با : 1/50 × 1/50 ×1/4 = 1/10000 .
احتمال مبتلا شدن فرزندان در ازدواج های فامیلی با درجه خویشاوندی 3 (دخترعمو- پسرعمو یا دختر خاله- پسر خاله) با ضریب خویشاوندی 1/8 برابر است با: 1/50 × 1/8 ×1/4 = 1/1600 ، که خطر 6 برابر ازدواج غیر فامیلی است. احتمال ابتلای فرزندان در ازدواج های فامیلی با درجه خویشاوندی 3 در حالیکه طرفین دوجانبه فامیل باشند (هم دخترعمو- پسرعمو هستند و هم دخترخاله- پسرخاله) با ضریب خویشاوندی ¼ برابر است با : 1/50 × 1/4 × 1/4 = 1/800 ، که خطر ابتلای فرزندان 12/5 برابر بیشتر از ازدواج های غیر فامیلی است (12/5 = 1/10000 ÷ 1/800 ).
مثال 3 : فراوانی ناقلین یا هتروزیگوت برای ژن اتوزومال مغلوب ناشنوایی 1/30 می باشد. خطر ابتلا برای فرزندان ازدواج غیرفامیلی به ناشنوایی 1/30 ×1/30 ×1/4= 1/3600 . خطر برای فرزندان خویشان درجه 3 دوجانبه برابر است با : 1/30 ×1/4×1/4= 1/480 که حدود 7/5 برابر ازدواج غیرفامیلی است. خطر ابتلا برای فرزندان خویشان درجه 3 برابر است با: 1/30 × 1/8 ×1/4 = 1/960 که خطر 3/5 برابر موارد غیر فامیل است.
ازدواج های فامیلی نه تنها احتمال مبتلا شدن فرزندان به بیماری های ارثی را افزایش می دهد، بلکه باعث ازدیاد این بیماری ها و ژنهای بیماریزا در نسل های آینده می شود. بطوریکه طبق گزارشهای داده شده توسط دانشجویان پزشکی، از برخی از روستاهای ایزوله که ارتباطشان با مردمان سایر نقاط کم بوده و شیوع ازدواج های فامیلی در میان آنها زیاد است، درصد زیادی از مردم آنها، به بیماری های ارثی نظیر نابینایی، ناشنوایی، عقب ماندگی ذهنی و بیماری های متابولیکی مبتلا هستند. همانطوریکه قبلا ذکر شد، در یک ازدواج فامیلی از نوع خویشاوندی درجه 3 طرفین دارای تعداد زیادی ژن مشابه هستند، که ساختمان فیزیکوشیمیایی این ژنها یکسان است. بنابراین امکان اینکه تعداد زیادی از این ژنها سلولهای جنسی هردو والدین تحت تاثیر عوامل جهش زای فیزیکی و شیمیایی دچار جهش شده و به صورت بیماری ارثی در فرزندان ظاهر شود، بسیار زیادتر ازدواج های غیرفامیلی است. بعنوان مثال اگر هردو والد داروی مشابهی را به میزان یکسان مصرف نمایند و یا تحت تاثیر آلودگی محیط قرار گیرند و یا در معرض عوامل جهش زای مشابه واقع شوند، امکان ایجاد جهش در هردو وجود دارد. یعنی حتی اگر طرفین در هنگام ازدواج ژنهای بیماری زای نهفته مشابه نداشته باشند، پس از ازدواج امکان ایجاد جهش توسط عوامل جهش زا در سلول های جنسی هردو وجود دارد (زیرا ساختمان تعداد زیادی ژن در هردو مشابه است، پس در مقابل عوامل جهش زای مشابه که روزانه از طریق هوا، آب، غذا و تشعشعات وارد بدن می شوند عکس العمل یکسان نشان داده و دچار جهش خواهند شد). پس احتمال بیماری کودکان در نتیجه جهش های جدید، بعد از ازدواج در وصلت های خویشاوندی خیلی بیشتر ازدواج های غیرفامیلی است
بررسی اثرات کافئین بر بدن
عوارض شیرین کنندههای بدون کالری
فست فود زیر ذره بین کارشناسان حوزه سلامت
ویژگی های ظروف آشپزی و اثر آن در پخت غذا