تغذیه شیرخواران از 6 تا 12 ماهگی

وبلاگ زیر جهت دریافت مقالات علمی و افزایش اگاهی شما عزیزان ایجاد شده است

http://maktoobshop.com/

تغذیه تکمیلی یعنی چه؟

تغذیه تکمیلی یعنی افزایش تدریجی طیف وسیعی از مواد غذایی علاوه بر شیرمادر به برنامه غذاییشیرخوار به نحوی که او هم، به تدریج بتواند حدود یک سالگی از همان غذیی که بقیه افراد خانواده می‌خورند استفاده نماید.

از پایان شس ماهگی اکثر شیرخواران علاوه بر شیر مادر، نیازمند دریافت مقداری انرژی اضافی و برخی مواد غذایی و ریزمغذی‌ها هستند. به این دسته از مواد غذایی، غذای کمکی و به این نوع تغذیه، تغذیه تکمیلی می‌گویند. گرچه ممکن است شیرمادر به تنهایی برای تغذیه شیرخوار پس از شش ماهگی هم کافی باشد ولی به منظور آموزش صحیح و به موقع تغذیه، توصیه می‌شود که تغذیه تکمیلی برای همه شیرخواران در پایان شش ماهگی (پایان 180 روزگی) شروع شود. با توجه به توانایی‌‌های تغذیه‌ای شیرخوار، غذای کمکی در شروع باید بسیار ساده و نرم و از موادی تهیه شود که هضم آن آسان باشد.

برای مثال می‌توان تغذیه تکمیلی را با مقدار کمی فرنی آرد برنج شروع کرد و رفته رفته بر غلظت آن افزود و به تدریج سایر مواد غذایی را هم به آن اضافه نمود تا کودک در ماه‌‌های آخر سال اول زندگی که مهارت‌‌های تغذیه‌ای او کامل‌تر می‌شود، بتواند از غذاهایی که سایر افراد خانواده می‌خورند استفاده نماید.

اکثر کودکان از پایان 10 ماهگی به بعد قادر به استفاده از غذاهای اصلی خانواده هستند و حتی ممکن است نیازی نباشد که برای آنان غذای جداگانه تهیه شود.

برای شروع غذای کمکی چه سنی مناسب است چرا؟

پایان شش ماهگی یعنی 180 روز بعد از تولد بهترین زمان برای شروع غذای کمکی است زیرا:

 از شش ماهگی به بعد به دلیل وزن مناسبی که کودک تاکنون گرفته است نیاز او به انرژی و برخی ریزمغذی‌ها افزایش می‌یابد و چون شیرمادر تمام نیازهای غذایی او را تامین نمی‌‌کند لازم است انرژی، پروتئین، آهن، روی و برخی ویتامین‌‌های محلول در چربی مانند ویتامین‌‌های A و D علاوه بر شیرمادر از طریق غذای کمکی به کودک رسانده شود. به عنوان مثال:

 ذخیره آهن‌ شیرخواری که به موقع متولد شده است تقریباً حوالی شش ماهگی به حداقل می‌رسد بنابراین اگر آهن را از طریق غذاهای کمکی و قطره آهن (یا شربت آهن) دریافت نکند ممکن مبتلا به کم خونی شود.

در مورد نوزدانی که با وزن کمتر از 2500 گرم متولد می‌شوند گرچه تغذیه انحصاری آنان با شیرمادر باید تا پایان شش ماهگی ادامه داشته باشد ولی وقتی دو ماهه شدند لازم است قطره آهن هم شروع شود.

در مورد «روی»، نیازی به تجویز مکمل یاری نیست مگر در شرایط خاص که تجویز آن الزامی باشد.

شروع به موقع تغذیه تکمیلی مرحله مهمی در زندگی شیرخوار است که می‌تواند علاوه بر فراهم نمودن زمینه مساعد جهت کسب تجربیات جدید، بر رشد و نمو کودک نیز تأثیر زیادی بگذارد.

مخاطرات زود شروع کردن غذای کمکی چیست؟

اگر غذای کمکی زودتر از زمان توصیه شده شروع شود ممکن است برخی از مشکلات زیر ایجاد شود:

 با شروع غذای کمکی، رغبت شیرخوار به مکیدن پستان کمتر می‌شود در نتیجه تولید و ترشح شیرمادر کاهش می‌یابد و شیرخوار از مزایای تغذیه انحصاری و دریافت مقدار کافی شیرمادر محروم می‌ماند.

 به دلیل عدم آمادگی و تکامل دستگاه گوارش و سیستم ایمنی بدن شیرخوار، سلامتی او بیشتر به خطر می‌افتد چون هر نوع عفونت یا اسهال در شیرخواران با سن کم، خطرناک‌تر است و احتمال دارد سبب کاهش وزن کودک نیز بشود بنابراین هر چه غذای کمکی زودتر شروع شده باشد مخاطرات آن هم بیشتر می‌شود.

احتمال بروز آلرژی (اگزما، خس خس سینه، کهیر و مشکلات گوارشی و ...) بیشتر است.

مخاطرات دیر شروع کردن غذای کمکی کدامند؟

اگر غذای کمکی خیلی دیرتر از زمان توصیه شده شروع شود آشنا شدن شیرخوار با مزه و قوام انواعغذاها به تاخیر می‌افتد و قبول مواد غذایی و بلعیدن غذا ممکن است با مشکلات بعدی همراه باشد. بسیاری از شیرخواران که دیرتر از پایان شش ماهگی با غذای کمکی آشنا می‌شوندو مدت طولانی‌‌تری فقط از شیر مادر تغذیه می‌کنند ممکن است نسبت به استفاده از غذاهای جامد تمایل کمتری داشته باشند که این امر می‌تواند از نظر پذیرش غذا و کاهش دریافت مواد معدنی مانند «روی» و «آهن»، مشکلاتی برایشان ایجاد نماید و در دراز مدت نیز بر رشد و تکامل آنان تاثیر نامطلوب بگذارد.

بعضی از شیرخواران در شروع یا در طی هفته‌‌های اول شروع تغذیه تکمیلی، به خوردن غذاهای کمکی تمایل نداشته و علاقه‌ای نشان نمی‌‌دهند. در این کودکان، مادامی که از طریق تغذیه با شیر مادر، خوب رشد می‌کنند و تکاملشان مناسب است جای نگرانی نیست. با این وجود توصیه می‌شود غذاهای موردنظر را تهیه و آنان را به خوردن غذا تشویق نمود ولی هرگز نباید به اصرار و اجبار متوسل شد

غذای کمکی مناسب چه خصوصیاتی دارد؟

غذای کمکی باید در حجم کم، دارای کالری مطلوب بوده و حاوی پروتئین و ریزمغذی‌‌های لازم باشد.

 با قوام مناسب ببرای سن شیرخوار تهیه شود، کاملاً پخته و نرم باشد تا کودک بتواند آن را به راحتی بلع کرده و هضم نماید.

 متناسب با عادات غذایی خانواده و مورد علاقه و میل کودک باشد.

 با استفاده از مواد غذایی تازه و قابل دسترس و به روش پاکیزه و بهداشتی تهیه شود.

 نمک‏، شکر و ادویه تند به آن اضافه نشود.

غذاهای کمکی که در خانه تهیه می‌شوند بهترند یا غذاهای آماده؟

غذاهای کمکی که در خانه تهیه می‌شوند بر ان چه که به صورت تجارتی و در بسته بندی‌‌های مختلف تهیه و در دسترس خانواده‌ها قرار می‌گیرند‏، ارجحیت دارند زیرا اگرچه غذاهای کمکی تجارتی آماده مصرف هستند ولی مضراتی هم دارند از جمله:

 خیلی گرانند و با هزینه غذای کمکی که در خانه تهیه می‌شود قابل مقایسه نیستند. (6 تا 10 برابر بیشتر)

 سلامت مواد اولیه آن‌ها مورد تردید است.

 طعم آن‌ها با طعم غذاهای خانواده متفاوت است و مانع تمایل کودک به خوردن غذای خانواده می‌شود.

 تداوم مصرف آن‌ها که به صورت پوره خیلی نرم هستند می‌تواند مهارت خوردن غذاهای دیگر را از کودک سلب نماید.

 اکثر اوقات برای نگهداری آن‌ها موادی اضافه می‌کنند که برای شیرخوارد مناسب نیست.

 به بعضی از این غذاها شیر خشک اضافه می‌کنند که باید با آب مخلوط شوند و بعضی هم فاقد شیر هستند که لازم است به آن‌ها شیر اضافه کرد. عدم توجه به این مطلب موجب به هم خوردن تعادل مواد غذای و آب و املاح می‌شود. از طرف دیگر امکان ایجاد آلرژی به پروتئین شیرگاو هم وجود دارد.

 چون عموماً مخلوطی از چند ماده غذایی هستند، اگر کودک به یکی از آن‌ها عدم تحمل داشته باشد معلوم نمی‌‌شود.

 به علت وجود فیتات در غذاهای آماده، جذب آهن موجود در آن‌ها ناچیز است و اگر حاوی سویا، باشد مقدار زیادی فیتواستروژن به شیرخوار می‌رسد.

 ممکن است کودک با سمومی از قبیل فلزات سنگین مانند ارسنیک، سرب، آلومینیوم، کادمیوم، جیوه و ... و یا آلودگی‌‌های میکروبی مواجه شود.

 گاهی اوقات خود غذا هم ممکن است آلوده باشد.

 نحوه جابجایی و نگهداری آن‌ها در کشتی‏ گمرک‏ انبار و مغازه‌ها نامعلوم است.

ضمناً ممکن است تاریخ مصرف آن‌ها گذشته باشد و خریدار به این موضوع توجه نکند. حتی اگر تاریخ مصرف هم نگذشته باشد باز هم غذای مانده محسوب می‌شوند و هرگز به تازگی و سلامت غذای خانگی نیستند. در برخی مناطق که غذاهای تجارتی را در آب نجوشیده حل می‌کنند اگر آب‏ آلوده باشد احتمال بروز بیماری بیشتر می‌شود.

توجه:

توصیه یا تجویز غذاهای آماده کودک قبل از 6 ماهگی حتی اگر به بهانه پیشگیری از کم خونی فقرآهن هم باشد صحیح نیست زیرا همان طور که گفته شد جذب آهن آن بسیار ناچیز است. اکثر کودکان دوست دارند مانند سایر افراد خانواده از غذاهای تهیه شده در منزل استفاده کنند و از خوردن این غذاها لذت ببرند.

اصول بهداشتی در تهیه و نگهداری غذای کمکی

 قبل از تهیه غذا‏ باید مادر دست هایش را با آب و صابون بشوید.

ظرف‌های مورد استفاده‏، وسایل تهیه مواد اولیه غذا مانند سطح میز، تخته گوشت خردکنی یا سبزی خردکنی باید شسته و تمیز باشند.

 ظرف غذای کودک باید مشخص و جدا باشد‏، از بشقاب دیگران غذا نخورد و بعد از هر بار استفاده‏، ظرف غذای او کاملاً با آب و مایع ظرفشویی شسته شود.

 قبل از غذا دادن به شیرخوار‏، مادر علاوه بر شستن دست‌‌های خود با آب و صابون، دست و صورت کودک را نیز بشوید.

 توصیه می‌شود غذای کمکی حتی‌الامکان به مقدار موردنیاز روزانه تهیه شود تا کودک از غذای تازه بهره‌مند گردد.

 اگر غذای تهیه شده بیشتر از مصرف هر وعده باشد برای نگهداری بقیه غذا باید بلافاصله آن را در ظرف‌‌های تمیز و کوچک که در آن کاملاً بسته می‌شود (هر ظرف برای یک وعده) ریخت و بعد از خنک شدن که معمولاً یکی دو ساعت طول می‌کشد در یخچال (5-4 درجه ساتنی‌گراد) گذاشت و نگهداری نمود.

 نگهداری غذای کمکی در یخچال 24 ساعت حداکثر تا 48 ساعت اشکالی ندارد.

 غذایی که در یخچال نگهداری شده باید به مقدار موردنیاز یک وعده‏ مجدداً داغ شود. غذا را هنگام داغ کردن باید کاملاً به هم زد تا همه اجزاء آن به طور یکنواخت داغ شود سپس با امتحان کردن و اطمینان یافتن از ولرم شدن آن‏، غذا را به کودک بدهند.

 غذای تهیه شده تا دو ساعت در دمای اتاق قابل نگهداری است و نیازی به داغ کردن مجدد ندارد. (غذاهای کمکی که با شیر تهیه می‌شود تا یک ساعت قابل نگهداری است).

 در موارد بسیار نادر که مادر به دلیل مشغله زیاد امکان تهیه غذای روزانه را ندارد می‌تواند غذا را به مقدار بیشتر و برای یک هفته تهیه کند‏، آن را به اندازه‌‌های یک وعده‌ای تقسیم نماید، در ظرف‌‌های کوچک و تمیز (که در آن کاملاً بسته می‌شود) بریزد و در فریزر نگهداری کند.

 غذای کمکی فریز شده را نباید در دمای اتاق ذوب کرد بلکه شب قبل باید در یخچال گذاشت. هنگام استفاده، در قابلمه کوچکی ریخته و دوباره داغ کرد. (در سطور بالا در نحوه داغ کردن مجدد غذا اشاره شده است).

روش‌‌های کاربردی در تغذیه تکمیلی مطلوب شیرخوار

منظور از تغذیه تکمیلی مطلوب، تنها توجه به نوع و مقدار غذا نیست بلکه شامل نحوه غذا دادن به شیرخوار نیز هست. یعنی چگونه؟ چه وقت؟ کجا؟ و چه کسی به او غذا می‌دهد؟

بنابراین با به کارگیری نکات زیر که در تغذیه صحیح شیرخوار اهمیت ویژه‌ای دارد می‌توان «تغذیه تکمیلی مطلوب» را برای او فراهم نمود.

1) شیرخوار هنگام غذا خوردن باید در محل امن و راحتی قرار گیرد و مشتاق غذا خوردن باشد و مادر یا مراقب، با خوش خلقی و تشویق او به خوردن غذا، این زمان را برایش لذت بخش کند.

2) هنگام غذا خوردن، بهتر است کودک راست بنشیند و مقابل مادر یا پدر باشد به این ترتیب کودکمی‌تواند آن چه را که در مورد غذا باید کشف کند انجام دهد و احتمال خفگی او هم به دلیل پرت شدن غذا به گلویش کمتر خواهد بود. در صورت امکان یک صندلی مخصوص غذا خوردن کودک برای این کار مناسب‌تر است.

3) غذا دادن باید با صبر و حوصله و همراه با نگاه کردن به چشمان کودک‏، لبخند زدن و گفتار خوب باشد.

4) نباید به شیرخواری که خواب آلوده یا در وضعیت دراز کشیده است غذا داد.

5) شیر خوار را باید به خوردن تشویق کرد ولی نباید به اجبار متوسل شد. در عین حال محیط او باید آرام باشد و حواس و توجهش به چیز دیگری جلب نشود.

6) گاهی مادران اجازه نمی‌‌دهند کودک مطابق میل و نیاز خود غذا طلب کند در حالی که بهتر است اشتیاق و اشتهای کودک حتماًً در نظر گرفته شود.

7) غذا باید با توجه به توانایی‌ها و مهارت‌‌های تغذیه‌ای کودک، تهیه و به او ارائه شود.

8) ضمن غذا دادن به شیرخوار، می‌توان به او هم اجازه داد که از انگشتانش استفاده کند و به غذا دست بزندو آن را به دهان ببرد.

9) شیرخواران بزرگ‌تر از 9 ماه اصرار دارند که با دست خودشان غذا را بردارند و بخورند. ضمن این که این اجازه باید به آنان داده می‌شود باید در غذا خوردن کمکشان کرد ولی نباید آن‌ها را تنها گذاشت.

10) چنانچه کودک از خوردن بعضی غذاها روگردان باشد می‌توان با تغییر در ظاهر و قوام غذا، رعایت تنوع و استفاده از برخی ادویه‌ها (زردچوبه) و چاشنی‌ها (آب لیموترش تازه، آب نارنج تازه، آب هویج) و سبزی‌‌های خوشبوی سائیده شده او را به خوردن غذا تشویق نمود.

11) در صورتی که شیرخوار غذای کمکی را نخورد، مادر نباید آن را به کلی از برنامه غذایی او حذف نماید بلکه بهتر است هر چند روز یک بار مجدداً آن را تهیه و به کودک ارائه کند زیرا اغلب شیرخواران پس از 7 یا 8 بار و گاهی هم ده یا پانزده بار ارائه همان غذا، نهایتاً آن را پذیرفته‌اند.

12) اگر شیرخوار بعضی روزها، کمتر از آن چه انتظار می‌رود غذا بخورد مهم نیست، چون مقدار غذایی که در طی یکی دو هفته می‌خورد اهمیت دارد.

13) با توجه به مراحل تکامل کودک، نباید انتظار داشت که شیرخوار هنگام غذا خوردن خیلی تمیز و مرتب بماند. با تمرین بیشتر، مرحله ریخت و پاش به تدریج کمتر می‌شود. برخی کارهای او مانند پرت کردن غذا، بازی کردن با غذا و ... را می‌توان با آرامش و ملایمت محدود کرد.

14) برای این که شیرخوار لباسش را کثیف نکند و در خوردن هم آزاد باشد می‌توان از پیش بند و سفره استفاده کرد.

15) وقتی شیرخوار بزرگ‌تر می‌شود و می‌تواند به تنهایی بنشیند بهتر است او را با سایر اعضاء خانواده سرمیز غذا یا سفره نشاند تا همزمان با غذا خوردن دیگران، او هم با کمک یکی از افراد خانواده غذایش را بخورد.

16) چون خانواده در برابر تغذیه کودک مسئولیت دارد لذا بهتر است پدر و سایر افراد خانواده، با میل و علاقه و رغبت در تغذیه کودک مشارکت نمایند ولی هرگز با زور به او غذا ندهند.

17) اگر شیرخوار غذایش را خوب می‌خورد باید او را تحسین کرد و اگر نمی‌‌خورد نباید ناراحت و مایوس شد.

18) بهترین راه تشویق شیرخواری که خوب غذا می‌خورد «آفرین گفتن» به او، «دست زدن» برای او و «به به» گفتن است مثلاً آفرین سارا جان که همه غذایت را خوردی، همه برای او دست بزنید.

19) هر ماده غذایی که به شیرخوار داده می‌شود، به خصوص اگر جدید باشد باید نام برده شود تا کودک علاوه بر طعم آن با اسمش هم آشنا شود مثلاً باید گفت الآن «مهسا کوچولوی ما سوپ می‌خورد، به به چه سوپ خوشمزه‌ای!»

20) اگر کودکان از غذا خوردن لذت ببرد زودتر یاد می‌گیرند که شخصاً غذا بخورند.

نکات اساسی در مورد تغذیه تکمیلی

‌ مهم‌ترین نکته آن است که در سن 6 تا 12 ماهگی، هنوز هم غذای اصلی کودک شیرمادر است و غذای کمکی بهتر است بعد از تغذیه با شیر مادر و نه با فاصله زیاد، داده شود. در صورتی که شیرخوار بعد از غذای کمکی باز هم تمایل داشت شیرمادر بخورد اشکالی ندارد.

 اگر غذا در فواصل تغذیه با شیر مادر داده شود ممکن است موجب کاهش ترشح شیرمادر و یا حتی جایگزین آن گردد.

 غذای کمکی هنگام شروع و در دفعات اول، باید کمی غلیظ‌تر از شیرمارد باشد. پس از چند روز، غلظت آن بیشتر و مانند ماست معمولی یعنی بسیار نرم و به تدریج ظرف چند روز دیگر با توجه به توان بلع شیرخوار بر غلظت آن افزوده می‌شود به طوری که هنگام کج کردن قاشق به راحتی از آن نریزد.

 روزهای اول، میتوان مقدار کمی از غذا را روی نوک قاشق گذاشت و به شیرخوار ارائه نمود همچنین مادر می‌تواند دست خود را بشوید و با انگشت خود غذا را در دهان شیرخوار بگذارد. به هیچ وجه نباید غذا را با بطری و یا سرپستانک به شیرخوار داد.

 دفعات تغذیه تکمیلی معمولاً دو تا چهار بار در روز است و نیازی نیست که شیرخوار بعد از هر بار تغذیه با شیرمادر، غذای کمکی دریافت کند.

 مقدار غذای کمکی در زمان شروع، حدود یک تا دو قاشق مرباخوری* است. در مورد زرده تخم‌مرغ استثنائاً در ابتدا به اندازه یک نخود است که با کمی شیر مادر یا فرنی مخلوط و نرم می‌شود.

 افزایش مقدار غذا بر حسب میل شیرخوار است ضمن این که نباید با تحمیل و اجبار خورانده شود از طرفی هم نباید آن قدر زیاد باشد که منجر به مشکلات گوارشی مثل استفراغ و یا کاهش دریافت شیرمادر و طولانی‌تر شدن فواصل شیرخوردن شود.

 مواد غذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار و تعداد وعده‌ها باید به تدریج به برنامه غذایی شیرخوار اضافه شوند.

 بین اضافه کردن مواد غذایی جدید بهتر است 3 روز فاصله گذاشت تا اگر شیرخوار به ماده غذایی خاصی عدم تحمل و یا حساسیت نشان داد، نوع آن مشخص شود. به این ترتیب دستگاه گوارش کودک فرصت عادت کردن به مواد غذایی جدید را نیز پیدا می‌کند. در مورد سبزی‌هایی مانند سیب‌زمینی، هویج، گشنیز، جعفری و کدو که احتمال عدم تحمل و حساسیت آن‌ها کمتر است می‌توان هر روز یک نوع جدید را اضافه نمود.

 برای تهیه غذای کمکی لازم است به تدریج از همه گروه‌‌های غذایی مانند غلات و مواد نشاسته ای، گوشت و جانشین هیا آن (تخم‌مرغ، حبوبات، مغزها) لبنیات، سبزی‌ها و میوه‌ها به ویژه سبزی‌‌های سبز تیره و نارنجی و میوه‌‌های زرد و نارنجی استفاده شود و بخشی نیز به روغن‌ها یا چربی اختصاص داده شود.

 ضمن رعایت تنوع در تهیه غذای کمکی، توصیه می‌شود غذای کودک به‌‌گونه‌ای باشد که همه روزه یکی از مواد غذایی با منشاء حیوانی مانند گوشت قرمز، گوشت مرغ یا سایر پرندگان، ماهی، جگر همچنین تخم‌مرغ و لبنیات مورد استفاده قرار گیرند.

 گوشت را بهتر است به تکه‌‌های بسیار ریز یا قیمه ریزه تقسیم کرد یا از گوشتی که در منزل چرخ شده است استفاده نمود تا پختن آن سریع‌تر و نرم کردن آن راحت‌تر و خوردنش برای کودک آسان‌تر باشد.

در صورت لزوم برای اینکه انرژی غذاهای کمکی کودک مانند پوره، حریره. سوپ یا آش بیشتر شود می‌توان به غذا، یک قاشق غذاخوری روغن مایع (زیتون)‏ کره حیوانی یا خامه اضافه کرد.

 استفاده از کره های  نباتی (مارگارین) با ترانس پایین اشکالی ندارد.

 برای این که خوردن غذای کمکی برای کودک راحت‌تر باشد بهتر است غذا را با پشت قاشق، چنگال و یا گوشت کوب نرم نمود. استفاده از مخلوط کردن یا آسیاب برقی توصیه نمیشود زیرا مخلوط کن، غذا را بیش از حد نرم و یکنواخت می‌کند و اگر این امر ادامه یابد کودک مهارت جویدن را فرا نگرفته و در آینده از پذیرش غذاهای معمولی خودداری می‌نماید.

 به طور معمول هنگام تهیه غذای کمکی نباید از نمک استفاده شود (به علت احتمال ابتلا به فشارخون و عادت کودک به خوردن غذاهای شور) ولی اگر کودک نسبت به خوردن غذایش مثلاً سوپ، بی علاقه بود و آن را نخورد بهتر است اول از ادویه‌‌های ملایم و سالم یا چاشین‌هایی مانند آب لیموترش تازه یا آب نارنج تازه به مقدار خیلی کم در آخرین لحظه پخت سوپ استفاده کرد و اگر این کار موثر نبود اضافه کردن مقدار بسیار کمی از نمک اشکالی ندارد.

 از چشاندن غذای خانواده، چون نمک و ادویه دارد باید خودداری نمود زیرا با خوردن این غذاها، کوک غذای خود را نخواهد خورد.

 با شروع غذای کمکی، ضمن افزایش دفعات شیردهی لازم است به شیرخوار آب جوشیده خنک شده نیز داد تا ادرار کودک پر رنگ و مدفوع او سفت و سخت نشود.

 در طی شش ماه اول عمر، به منظور کاهش خطر بروز خس خس سینه و آلرژی غذایی، تجویز قطره ویتامین A+D بر مولتی ویتامین ارجح است.

 از شش ماهگی به بعد هر روز علاوه بر دادن یک سی‌سی از قطره ویتامین A+D یا مولتی ویتامین باید از قطره آهن به میزان 15 قطره (که معادل 15 میلی گرم عنصر آهن است) یا یک و نیم میلی لیتر از شربت آهن (سولفات فرو) استفاده نمود تا نیاز شیرخوار به آهن نیز تامین شود.

 در مورد شیرخوارانی که با وزن کم متولد شده‌اند (کمتر از 2500 گرم) شروع تجویز آهن ازپایان دو ماهگی آنها است.

 بعد از ریختن قطره آهن در عقب زبان یا دادن شربت آهن به شیرخوار، علاوه بر خوراندن کمی آب جوشیده خنک شده یا کمی آب میوه (از زمانی که دادن آب میوه مجاز باشد)، باید دندان‌‌های او را با مسواک نرم مخصوص شیرخوار و بدون استفاده از خمیر دندان، مسواک زد و یا دندان‌ها را با پارچه تمیز یا گوش پاک کن که کمی مرطوب شده باشد پاک نمود.

 مقدار مصرف روزانه قطره‌هایی که هم مولتی ویتامین و هم آهن دارند یک میلی‌لیتر است. ولی چون مقدار آهن این فرآورده‌ها کمتر از حد موردنیاز است‏، توصیه نمی‌‌شوند.

از دادن قطره یا شربت های مولتی ویتامین و آهن غیراستاندارد (عمدتاً خارجی که مقادیر ویتامین و آهن آن‌ها نامناسب و ناکافی و جذبشان هم کم است) جداً خودداری شود.

توصیه می‌شود در همه کودکان تجویز قطره آهن و قطره ویتامین A+D یا مولتی ویتامین تا دو سالگی ادامه داشته باشد و هرگز نباید به دلیل احتمال سیاه شدن دندان‌ها از مصرف قطره آهن صرف‌نظر نمود.

نکاتی چند در مورد مصرف مایعات آشامیدنی ها در شیرخواران 6 تا 12 ماهه

1ـ شیرمادر:

بعد از شش ماهگی، شیرمادر همچنان غذای اصلی شیرخوار از نظر دریافت انرژی، مواد مغذی و مایعات است و باید بر حسب میل و تقاضای شیرخوار و به دفعات زیاد ادامه داشته باشد.

2ـ آب:

از پایان شش ماهگی حتی زمانی که کودک به مقدار کافی از شیرخوار تغذیه می‌کند ممکن است به آب نیاز داشته باشد بنابراین باید هر روز به خصوص در فصل گرما و روزهای گرم، چند نوبت آب جوشیده خنک شده به او ارائه شود.

توجه:

آب لوله‌کشی از زمان به جوش آمدن، اگر یک دقیقه جوشانده شود قابل استفاده است ولی

آب رودخانه‌ها و امثال آن را باید 10 تا 15 دقیقه جوشاند تا تمام باکتری‌ها، لاروها، انگل‌ها و کیست‌‌های موجود در آن از بین بروند. حتی المقدور از دادن آب معدنی به شیرخواران خودداری شود چون املاح موجود در آن برای شیرخوار مناسب نیست.

3ـ شیر پاستوریزه:

 کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند معمولاً تا پایان سال دوم زندگی (24 ماهگی) نیازی به استفاده از شیر پاستوریزه ندارند (آن مقدار شیر پاستوریزه که در تهیه غذای کمکی به کار می‌رود اشکالی ندارد). حدود 23 ماهگی، برای آشنا شدن کودک به طعم شیر پاستوریزه می‌توان آن را بار اول به مقدار کم در حد 30 سی‌سی با فنجان یا لیوان به کودک ارائه و به تدریج بر مقدار آن اضافه نمود. به این ترتیب وقتی کودک کم‌کم از شیر مادر گرفته می‌شود می‌تواند از شیر پاستوریزه استفاده کند.

 در کودکانی که از شیرمادر محرومند و با شیر مصنوعی تغذیه می‌شوند مصرف شیرگاو (پاستوریزه یا استریلیزه پرچرب سه و نیم درصد) از پایان 12 ماهگی به بعد بلامانع است و بهتر است جایگزین شیر مصنوعی شود که آن را بعد از یک دقیقه جوشاندن و به مقدار حداکثر 500 میلی‌لیتر در شبانه روز با فنجان یا لیوان نشکن به کودک می‌دهند و سعی می‌کنند او را به تدریج از شیشه بگیرند.

معمولاً استفاده از شیرگاو قبل از پایان 12 ماهگی توصیه نمی‌‌شود.

4ـ چای، قهوه و کاکائو:

سبب کاهش جذب آهن غذای کمکی (به جز آهن گوشت) می‌شوند لذا بهتر است حتی المقدور استفادهنشوند.

5ـ نوشیدنی‌‌های حاوی شکر زیاد:

کودک را تشنه‌تر نموده و موجب چاقی او می‌شود.

6ـ نوشیدنی‌‌های گازدار:

(سودا و نوشابه های معمولی) برای کودکان ممنوع است زیرا علاوه بر مضراتی که دارند (بی‌قراری و چاقی کودک) سبب دریافت مقدار کمتر غذا یا شیر مادر می‌شوند.

7ـ آب میوه‌‌های طبیعی و خالص:

که از میوه های مجاز و به روش بهداشتی در منزل تهیه شده باشند، از اواسط ماه هشتم به بعد در حد 30 تا 60 سی سی در روز که با لیوان نشکن (و نه بطری) به کودک داده شود، بلامانع است. گرچه مصرف خود میوه نسبت به آب میوه ارجحیت دارد.

 استفاده شیرخوار از مقادیر زیاد آب میوه ممکن است سبب اسهال و یا کاهش اشتهای او به غذا و حتی شیر مادر شود.

 مصرف مکرر آب میوه حتی اگر رقیق هم شده باشد، خصوصاً اگر به جای فنجان توسط بطری و یا هنگام خواب به کودک داده شود، می‌تواند به مینای دندان کودک صدمه زده و نهایتاً پوسیدگی دندان ایجاد نماید.

 مصرف بیش از حد آب میوه به دلیل عدم دریافت مواد مغذی و پروتئین، سبب سوء تغذیه و کم خونی و حتی کوتاهی قد و در برخی موارد سبب چاقی می‌شود.

 آب میوه‌‌های تجارتی اکثراً حاوی سوربیتول و یا فروکتوز فراوان و مواد افزودنی هستند که می‌توانند سبب بی قراری و نفخ معده و مشکلات گوارشی شیرخواران شوند.

چند نکته مهم در مورد دفعات و مقدار غذا در کودکان 6 تا 12 ماهه

دفعات غذای کمکی در پایان 6 ماهگی از یک بار در روز شروع و کم کم به دو بار و سپس در اواخرماه هفتم و طی ماه هشتم به سه بار در روز می‌رسد. در صورت نیاز می‌توان یک یا دو میان وعده هم اضافه نمود. با افزایش سن کودک، دفعات تغذیه و مقدار غذای کمکی بیشتر می‌شود به طوری که در سنین 9 تا 12 ماهگی وعده‌‌های اصلی غذاهای کمکی 3 تا 4 وعده در روز و اگر کودک میل داشت با 1 تا 2 میان وعده هم همراه است. به این ترتیب شیرخوار به تدریج مهارت بیشتری در غذا خوردن پیدا می‌کند و از مزه‌‌های جدید هم لذت می‌برد.

مقدار غذای کمکی که کودک در 24 ساعت دریافت می‌کند به سه عامل مهم بستگی دارد:

 میل و اشتهای کودک (نه میل و اجبار اطرافیان)

 تراکم انرژی (انرژی دانسیتی) غذای کمکی

 میزان دریافت شیر مادر که غذای اصلی او است.

در مورد تراکم انرژی غذای کمکی شیرخوار لازم است یادآوری نمود که:

هر گرم غذا باید 8/0 تا یک کیلوکالری انرژی داشته باشد. در شرایطی که غذای کمکی غلظت کافی را نداشته و حاوی مواد مغذی کمتری باشد مثلاً تراکم انرژی آن 6/0 کیلوکالری باشد، یا باید مقدار غذای کمکی را بیشتر کرد و یا دفعات آن را افزایش داد.

بنابراین با در نظر گرفتن مقدار دریافت غذا، تراکم انرژی مطلوب غذا و براساس منحنی رشد شیرخوار، سه حالت ممکن است اتفاق بیفتد:

1ـ وزن شیرخوار بدون تناسب با قد او، بیش از حد انتظار است و به طرف اضافه وزن پیش می‌رود در این صورت ضمن مشورت با پزشک اقدامات زیر انجام شود:

 علت یابی رشد زیاد

 ادامه تغذیه با شیر مادر تا دو سال تمام و بیشتر

 ارائه غذاهای کمکی مغذی با همان اصول و دفعات تغذیه

 اجتناب از دادن غذاهای چرب و شیرین و عدم افزودن چربی و شکر به غذای کمکی شیرخوار

 عدم اصرار به خوردن غذای کمکی

توجه: در این کودکان به هیچ وجه نباید دریافت شیرمادر کم یا قطع شود.

2ـ منحنی رشد، مناسب است. در این صورت:

 تغذیه تکمیلی با همان مقادیر و دفعات توصیه شده شروع و ادامه می‌یابد.

3ـ منحنی رشد کند است. در این مورد اقدامات زیر ضروری است.

 علت یابی کندی رشد (مقدار غذا؟ دفعات تغذیه؟ توسط چه کسی و در چه شرایطی به کودک غذا داده می‌شود؟)

 تغذیه مکرر شیرخوار با شیر مادر و بر حسب میل او.

 تهیه غذاهای مغذی و با کالری بیشتر برای کودک (مثلاً به سوپ او، شیر یا کره و به فرنی، پودر گردو یا بادام اضافه شود).

 افزایش دفعات تغذیه یا مقدار غذا

 مراقبت، محبت و توجه بیشتر به کودک

 تشویق و ترغیب کودک به خوردن غذاهای کمکی (حتماً سالم و بهداشتی و در منزل تهیه شود تا احتمال بیمار شدن شیرخوار کمتر باشد).

نباید فراموش کرد همان قدر که کمبود وزن کودک باعث نگرانی است، چاقی هم می‌تواند نگران کننده و مشکل آفرین باشد (جهت اطلاعات بیشتر در مورد کنترل وزن، به قسمت چاقی مراجعه فرمایید).

 شروع غذای کمکی همراه با ادامه شیر مادر

شروع غذای کمکی از پایان 6 ماهگی همراه با ادامه شیرمادر سبب رشد مطلوب کودکان می‌شود.

غذای اصلی شیرخوار در سال اول زندگی شیر مادر است.

نحوه شروع و ادامه غذای کمکی

1ـ از پایان 6 ماهگی (180 روزگی) تا پایان 7 ماهگی:

در این زمان هدف اصلی آن است که شیرخوار با طعم و قوام غذا و سپس خوردن غذا به وسیله قاشق آشنا شود. بنابراین در چند روز اول شروع غذای کمکی، دادن یک یا دو قاشق مرباخوری غذا کافی است. در ابتدا می‌توان مقدار کمی از غذا را در نوک قاشق مرباخوری گذاشت و به شیرخوار ارائه کرد تا ظرف مدت کوتاهی او یاد بگیرد که چگونه با استفاده از لب‌ها و زبان خود غذا را ازقاشق برداشته و به قسمت عقب حق خود ببرد و آن را ببلعد. گاهی ممکن است شیرخوار با زبانش غذا را بیرون بدهد این اتفاق طبیعی است و الزاماً دلیل دوست نداشتن غذا نیست.

برنامه غذایی شیرخوار در ماه هفتم زندگی:

هفته اول: فرنی آرد برنج و بعد حریره بادام

هفته دوم: برنامه قبلی + سوپ با استفاده از گوشت

هفته سوم: برنامه قبلی + پوره انواع سبزی‌ها

هفته چهارم: برنامه قبلی همراه با تنوع در تهیه سوپ

هفته اول ماه هفتم:

اولین غذا:

* اولین غذای کمکی که به شیرخوار داده می‌شود باید نرم، ساده و با کمترین امکان ایجاد آلرژی باشد بههمین دلیل معمولاً از برنج استفاده می‌شود که آنرا به صورت فرنی آرد برنج تهیه می‌کنند.

تهیه فرنی با آرد گندم بهتر است بعد از 8 ماهگی باشد. (در صورت وجود سابقه آلرژی به گندم در افراد خانواده، مصرف گندم به بعد از 12 ماهگی موکول می‌گردد).

* حریره بادام غذای مناسبی است و اکثر کودکان مزه آن را دوست دارند. حساسیت به بادام درختی که حریره از آن تهیه می‌شود بسیار کم است و آن چه که بچه‌ها ممکن است به آن حساسیت داشته باشند بادام زمینی و بادام هندی است.

غذای کمکی در روز اول یک بار و با توجه به میل شیرخوار، یک تا دو قاشق مرباخوری از فرنی آرد برنج است که صبح بلافاصله پس از تغذیه با شیرمادر داده می‌شود.

مقدار غذای کمکی در روز دوم در صورت میل و در خواست شیرخوار به دوبار می‌رسد (یک تا دو قاشق مرباخوری صبح و یک دو قاشق مرباخوری ظهر) و از روز سوم تا هفتم به تدریج بر تعداد قاشق‌ها اضافه می‌شود تا به 5 تا 10 قاشق مرباخوری برسد.

* در مورد بعضی از شیرخواران که به نظر می‌رسد فرنی یا حریره بادام را دوست ندارند، می‌توان یک حلقه موز رسیده یا یک تکه سیب درختی را پس از جدا کردن پوست آن، رنده کرده و به فرنی یا حریره بادام اضافه نمود. «به» میوه خوش طعمی است و یک قاچ «به» پخته شده می‌تواند طعم غذای کودک را دلپذیرتر کند.

هفته دوم:

در این هفته گوشت به برناه غذایی شیرخوار اضافله می‌شود. نوع گوشت می‌تواند ماهیچه گوسفند، سینه یا ران مرغ یا بوقلمون و یا گوشت چرخ کرده بدون چربی گوسفند باشد. در خانواده‌هایی که به ماهی حساسیت ندارند مصرف ماهی هم اشکار ندارد.

بنابراین وعده‌‌های غذای کمکی شیرخوار در هفته دوم ماه هفتم دوبار در روز و غذای او علاوه بر فرنی یا حریره بادام سوپی است با غلظت ماست که مخلوطی از برنج و گوشت بوده و یکی دو روز بعد هویچ و سپس به تدریج یکی از انواع سبزی‌ها به آن اضافه می‌شود.

شروع سوپ هم با یک تا دو قاشق مرباخوری است که در وعده ظهر به کودک داده می‌شود و به تدریج مقدار آن بسته به میل شیرخوار افزایش می‌یابد تا جایگزین فرنی یا حریره بادام وعده ظهر او شود.

به این ترتیب کودک در اواخر هفته دوم، صبح‌ها از فرنی یا حریره بادام و ظهرها از سوپ استفاده می‌نماید.

برای تنوع بخشیدن به محتوای سوپ می‌توان به تدریج از انواع سبزی‌ها مانند جعفری، گشنیز، شوید، کرفس، کدو خورشتی، کدو حلوایی. لوبیا سبز و سیب‌زمینی استفاده کرد. سبزی‌هایی که نیاز به پختن بیشتر دارند مانند کرفس، لوبیا سبز، کدو حلوایی، کدو خورشتی و سیب‌زمینی را باید به صورت قطعات بسیار کوچک، خرد کرده و به گوشت اضافه نمود تا همراه گوشت پخته شوند ولی سبزی‌‌های لطیف‌تر مانند جعفری، گشنیز، شوید و امثال آن که ساطوری (ریز) شده‌اند در اواخر مرحله پخت اضافه می‌شود تا دو سه دقیقه با سوپ بجوشد. اگر در قابلمه سوپ بسته باشد، سبزی‌ها زودتر پخته می‌شوند.

* به سوپ نباید نمک یا شکر اضافه کرد.

 توجه:

1) مقدار آهن گوشت ران مرغ بیشتر از سینه آن ولی پروتئین سینه مرغ بیشتر از ران مرغ است.

2) برای تهیه گوشت چرخ کرده بهتر است پس از جدا کردن چربی گوشت، آن را شسته و در منزل دو بار چرخ نمود. سپس حدود 30 گرم گوشت چرخ کرده را در هر کیسه فریزر کوچک ریخته و در فریزر گذاشت.

3) در صورت عدم دسترسی به گوشت، می‌توان از حبوبات استفاده کرد. گرچه حبوبات (عدس، ماش، لوبیا) به عنوان جانشین‌‌های گوشت محسوب می‌شوند ولی ارزش غذایی این مواد به اندازه گوشت نیست بنابراین در درجه اول توصیه می‌شود در حد امکان مقداری گوشت همراه حبوبات پخته شود حتی اگر یک بال یا گردن مرغ باشد تا هم ارزش غذایی غذا و هم جذب آهن حبوبات افزایش یابد. در غیر این صورت بهتر است حبوبات با یک یا دو نوع از سبزی‌ها پخته شوند مثلاً لوبیا با سیب‌زمینی، عدس با نخود فرنگی، ماش با گشنیز و باقلا سبز با شیود.

4) بعداز تهیه غذای کمکی باید گوشت و سایر مواد غذایی آن را نرم و له کرد و به شیرخوار داد و هیچ غذایی را نباید صاف کرد زیرا آب سوپ یا سوپ صاف شده ارزش غذایی کمتری دارد.

5) همان طور که قبلاً ذکر شد محتویات غذای کمکی شیرخوار را باید با پشت قاشق یا چنگال یا گوشت کوب نرم و له کرد و نباید از مخلوط کن استفاده نمود.

هفته سوم:

تعداد وعده‌‌های غذا در هفته سوم به سه بار در روز افزایش می‌یابد و شیرخوار علاوه بر فرنی و سوپ، از پوره انواع سبزی‌ها مانند پوره سیب‌زمینی، هویج و غیره که در مبحث طرز تهیه غذاهای کمکی به آن اشاره شده است، استفاده می‌نماید.

برای نرم کردن پوره می‌توان ترجیحاً از شیرمادر یا شیر پاستوریزه، کره یا هر روغنی که در دسترس باشد یا کمی آب مرغ یا آب گوشت استفاده کرد.

به این ترتیب برنامه غذایی شیرخوار در هفته سوم ماه هفتم به شرح زیر است:

صبح	ظهر	عصر
فرنی یا حریره بادام	سوپ	پوره یکی از انواع سبزی‌ها

هفته چهارم:

این هفته زمان استفاده از انواع سبزی‌ها در تهیه سوپ کودک است. تعداد وعده‌‌های غذا سه بار در روز بوده و مانند هفته سوم می‌توان صبح‌ها فرنی، ظهرها سوپ‌‌های متنوع با انواع سبزی‌ها و عصر نیز پوره یکی از انواع سبزی‌ها را به کودک داد.

2ـ ماه هشتم زندگی (پایان 7 ماهگی تا پایان 8 ماهگی)

در این ماه برنامه غذایی شیرخوار متنوع‌تر و قوام غذاها بیشتر می‌شود. مثلاً می‌توان انواع سوپ‌‌های غلیظ‌تر از قبل را (به غلظت حلیم) با استفاده از گوشت و انواع سبزی‌‌های نشاسته‌ای مانند سیب‌زمینی، کدو حلوایی، نخود فرنگی (نخود سبز) و نیز پوره انواع سبزی‌‌های گفته شده را تهیه کرد.

زرده تخم‌مرغ، جگر، ماست، پنیر پاستوریزه کم نمک، خرما، میوه یا آب میوه نیز در این ماه به برنامه غذایی شیرخوار اضافه می‌شود و او در اواخر 8 ماهگی می‌تواند از غذاهای انگشتی استفاده نماید.

دفعات تغذیه و مقدار غذا

دفعات تغذیه سه بار در روز است و اگر شیرخوار بیشتر میل داشت یک یا دو میان وعده نیز اضافه می‌شود مشروط بر این که از مقار و دفعات خودش شیر مادر کم نشود.

مقدار  غذا بستگی به میل شیرخوار دارد که معمولاً تا 10 قاشق مرباخوری در هر وعده است و تا پایان ماه هشتم می‌تواند به 15 قاشق مرباخوری برسد.

* برای کودکانی که خوب رشد نمی‌‌کنند می‌توان همزمان با افزایش دفعات تغذیه با شیر مادر، دفعات غذا خوردن و انرژی غذای کمکی را هم بیشتر کرد.

* کودانی که هم شیر مادر را خیلی خوب می‌خورند و هم اشتها و تقاضای بیشتری برای غذا خوردن دارند در صورتی که براساس منحنی رشد، چاق نباشند دادن غذای بیشتر حداکثر 20 قاشق مرباخوری در هر وعده اشکالی ندارد.

برنامه غذایی شیرخوار در ماه هشتم

هفته اول ماه هشتم:

ضمن ادامه برنامه قبل، زرده تخم‌مرغ پخته و سفت شده هم به برنامه غذایی شیرخوار اضافه می‌شود. بعد از پختن تخم‌مرغ، زرده سفت شده را از سفیده جدا کرده و روز اول به اندازه یک نخود از زرده تخم‌مرغ را برداشته با کمی شیر مادر یا آب جوشیده شده، نرم نموده و به شیرخوار می‌دهند.

هر روز صبح علاوه بر دادن فرنی یا حریره، مقدار زرده تخم‌مرغ به تدریج اضافه می‌شود تا ظرف ده روز به یک زرده کامل برسد. از آن به بعد، هر روز نصف زرده تخم‌مرغ به کودک داده می‌شود. در صورتی که رشد کودک کند باشد یا گوشت در برنامه غذایی او وجود نداشته و یا کودک به خوردن تخم‌مرغ مشتاق و به خوردن غذاهای دیگر اشتیاق زیادی نشان ندهد می‌توان هر روز یک زرده پخته شده تخم‌مرغ را همراه با فرنی یا حریره بادام یا پوره سبزی به کودک داد.

چنانچه کودک از خوردن زرده سفت شده تخم‌مرغ امتناع کند می‌توان آن را در سوپ وعده ظهر او رنده نمود یا زرده تخم‌مرغ پخته شده را در مقدار کمی شیر، رنده کرده و در کره یا روغن زیتون که داغ شده است ریخت و آنرا مرتب به هم زد.

تهیه زرده تخم‌مرغ به صورت نیمرو اشکالی ندارد به شرط این که زرده را اول کاملاً به هم بزنند و در روغنی که داغ شده است بریزند و تا زمانی که خود را می‌گیرد آنرا به هم بزنند.

دادن زرده تخم‌مرغ به شیرخوار به صورت عسلی توصیه نمی‌‌شود.

توجه:

تخم‌مرغ را پس از شستن باید در یک قابلمه کوچک و در آب معمولی قرار داد به طوری که آب روی آن را بپوشاند سپس روی اجاق گذاشت. پس از به جوش آمدن آب، بهتر است جوشیدن به مدت 15 دقیقه دیگر ادامه یابد تا زرده تخم‌مرغ کاملاً سفت شود و میکروب‌‌های بیماری زای آن از بین بروند.

هفته دوم ماه هشتم به بعد:

* توصیه می‌شود در تهیه سوپ کودک هفته‌ای یک بار به جای گوشت از جگر سالم گوسفند استفاده شود. (استفاده از جگر گوسفند به صورت کباب شده مجاز نیست).

* با اضافه کردن بلغور جو یا حبوبات (عدس و ماش که هضم آسان‌‌تری دارند) می‌توان تنوع و غلظت سوپ را می‌توان بیشتر کرد و برای کودک آش‌‌های خوشمزه تهیه نمود. هم چنین اضافه کردن عدس یا ماش جوانه زده به سوپ، پوره یا فرنی، ارزش غذایی آن را بیشتر می‌کند.

* از اواسط ماه هشتم به بعد علاوه بر پوره سبزی می‌توان میوه‌‌های رسیده و نرم مانند سیب، گلابی، هلو، زردآلو، انبه، گرمک، طالبی، آلو، هندوانه و موز سالم و رسیده را به تدریج به برنامه غذایی شیرخوار اضافه نمود.

با شروع هر یک از مواد غذایی جدید باید مراقب بروز علائم حساسیت و یا عوارض آن بود.

آب میوه طبیعی از میوه‌‌های مجاز که در منزل و با رعایت اصول بهداشتی تهیه می‌شود به اندازه 6 تا 12 قاشق مرباخوری (30 تا 60 سی‌سی) در روز اشکالی ندارد که توصیه می‌شود یا لیوان یا فنجان نشکن داده شود.

* ماست ماده غذایی بسیار مفیدی است که اکثر شیرخواران آن را دوست دارند برای این که شیرخوار با طعم ماست آشنا شود بهتر است ماست را جدا از غذا به او داد ولی اگر کودک دوست دارد غذا را با ماست بخورد مانعی ندارد. شروع ماست نیز با یک قاشق مرباخوری است و مقدار آن را می‌توان به تدریج و برحسب تمایل کودک، اضافه نمود.

برای تنوع بیشتر و افزایش کیفیت غذایی سوپ، توصیه می‌شود پنیر پاستوریزه کم نمک* را ریز یا رنه کرده به سوپ کودک اضافه نمایند.

بعد از غذا، دادن یک یا دو خرما یا رطب که پوست و هسته آن گرفته شده باشد تنها یا همراه با ماست به عنوان دسر برای کودک بسیار مفید و لذت بخش است. 

غذاهای انگشتی:

همان طور که گفته شد از اواخر 8 ماهگی به بعد کودک قادر است مواد غذایی را با انگشت خود بردارد و به دهان ببرد. این کار که تغذیه با انگشت نام دارد سبب تشویق کودک به عمل جویدن و تغذیه توسط خود او می‌گردد.

تغذیه با انگشت خود کودک از هر دو جنبه، چه تکاملی چه تغذیه‌ای مهم بوده و باید سعی شود غذای کودک با غلظت درست و مناسب سن او تهیه و یا روش صحیح به او عرضه شود.

غذاهای انگشتی مورد استفاده در این ماه عبارتند از:

تکه‌‌های کوچک هویج، سیب‌زمینی، کرفس، نخودفرنگی و باقلا سبز، عدس، تکه‌‌های گوشت بدون چربی یا کوفته قلقلی که کاملاً پخته شده و با پشت قاشق له شده باشند. برای نرم کردن همه آن‌ها می‌توان از کمی کره یا خامه هم استفاده کرد.

تکه‌هایی از میوه‌‌های رسیده و سالم فصل مانند سیب، هلو، طالبی، گرمک، گلابی و موز هم مناسب هستند.

توصیه می‌شود هنگام خوردن غذاهای انگشتی، حتماً مادر یا مراقب شیرخوار حضور داشته باشد و خوردن کودک را زیر نظر بگیرد.

3ـ ماه‌‌های نهم و دهم زندگی

بیشتر شیرخواران از 9 ماهگی این مهارت را پیدا می‌کنند که با دست خودشان غذا بخورند و مایعات را با استفاده از هر دو دست خود از لیوان هیا دسته دار نشکن بنوشند (لیوان‌‌های لبه دار که به تازگی برای کودکان تهیه شده است مناسب نیستند زیرا سبب اختلال در گرفتن پستان مادر می‌شوند ضمن آن که تمیز کردن آنها هم مشکل است.)

در این سنین، کودکان می‌توانند از غذاهایی با غلظت بیشتر مثلاً حلیم و پلو استفاده نمایند و غذاهای انگشتی را با دست خود بردارند. این زمان از نظر ارائه غذاهای جامد نرم بسیار حیاتی است واگر این غذاها حدود ده ماهگی ارائه نشود خطر مشکلات تغذیه‌ای بعدی افزایش می‌یابد.

در این دو ماه علاوه بر برنامه غذایی ماه هشتم، نان، ذرت، ماکارونی، رشته فرنگی و سیار حبوبات (به جز نخود و لپه) به برنامه غذایی کودک اضافه می‌شود.

بنابراین می‌توان انواع سوپ‌ها، آش‌ها، حلیم‌ها و پلوهایی تهیه کرد که همراه با گندم، ذرت و یا حبوبات باشن. هر سه روز یک بار می‌توان یکی از حبوبات را به برنامه غذایی شیرخوار اضافه نمود.

لوبیاها (چیتی، قرمز، چشم بلبلی، سفید و ...) را قبل از پختن باید از شب قبل خیس کرد و پس از این که کاملاً پخته شدند به غذا اضافه نمود.

* نان ماده غذایی مفیدی است که بیشتر شیرخواران آن را دوست دارند. تکه‌هایی از نان (ترجیحاً نان سنگک) را می‌توان به دست کودک داد ولی باید او را تحت نظر گرفت.

ارائه غذاهای انگشتی نظیر آن چه که در هفته دوم ماه هشتم ذکر شد به علاوه ماکارونی پخته شده و نرم شده یا تکه‌‌های از نان یا بیسکوئیت‌‌های ساده نیز سبب افزایش مهارت‌‌های تغذیه‌ای و تکاملی شیرخوار می‌گردد.

دفعات تغذیه و مقدار غذا

دفعات تغذیه 3 تا 4 وعده در روز است و اگر شیرخوار میل داشته باشد یک تا دو میان وعده هم به آن اضافه شود. مقدار غذا بستگی به میل شیرخوار و میزان شیر دریافتی او دارد.

یک نمونه از برنامه غذایی شیرخوار در ماه‌‌های نهم و دهم زندگی:

شیرمادر به دفعات مکرر و بر حسب میل و تقاضای شیرخوار و غذای کمکی به شرح زیر:

صبحانه	میان وعده صبح	ناهار	میان وعده عصر	شام
زرده تخم‌مرغ + نان + پنیر پاستوریزه کم نمک یا زرده تخم + نان و کره	پوره سبزی یا میوه رنده شده یا یکی از غذاهای انگشتی	سوپ یا آش یا حلیم یا پلو که با گوشت تهیه شده باشند + ماست + خرما	پوره سبزی یا میوه رنده شده یا یکی از غذاهای انگشتی	همان غذای وعده ناهار

4ـ ماه‌‌های یازدهم و دوازدهم زندگی

طی این دو ماه، افزایش تنوع، قوام و غلظت غذاها موجب می‌شود که مهارت جویدن کودک بیشتر شود. با آشکار شدن دندان‌ها و تکامل مهارت‌‌های حرکتی ظریف، شیرخوار می‌تواند تکه‌هایی از غذا را بکند، بجود، به عقب دهان ببرد و آن را ببلعد. شیرخواری که هنوز دندان در نیاورده است این کار را با لثه‌ها و آرواره‌‌های خود انجام می‌دهد لذا باید این مهارت‌ها را با ارائه غذاهایی که بتواند با دست خود بردارد و آن را بجود، تقویت کرد.

(هنگام غذاخوردن کودک، حضور و نظارت دقیق مادر یا جانشین وی الزامی است)

برنامه غذایی:

در این دو ماه می‌توان انواع کته‌ها، پلوها و خوراک‌ها را که دستور تهیه آن‌ها در صفحات ... آمده است، در برنامه غذایی شیرخوار گنجاند.

دفعات تغذیه کمکی مانند ماه‌‌های نهم و دهم، سه تا چهار وعده در روز است و در صورت تمایل شیرخوار، می‌تواند همراه با یک یا دو میان وعده باشد.

در تهیه غذای کودک باید از یکی از انواع گوشت‌‌های قرمز (گوسفند، گوساله، شتر، جگر) یا گوشت سفید مانند ماهی یا گوشت پرندگان (مرغ، اردک، غاز، کبک، بوقلمون)، همچنین تخم‌مرغ، پنیر، غلات، حبوبات و سبزی‌ها استفاده کرد.

مصرف چغندر، شلغم و اسفناج* از ماه یازدهم به بعد مجاز است.

* اضافه کردن گرد نعنا، جغفری، کرفس و چاشنی‌هایی مانند آب لیموترش تازه، آب نارنج تازه یا گرد لیمو عمانی در آخرین لحظات پخت غذا، غذای کودک را خوشمزه‌تر می‌کند.

* اضافه کردن نمک هنگام صرف غذا، هنوز توصیه نمی‌‌شود. اصولاً محدودیت مصرف نمک برای همه افراد خانواده مفید است.

به عنوان میان وعده می‌توان از تکه‌‌های کوچک میوه، عدسی، نان و خرما، مسقطی، شله زرد، انواع حلواهای خانگی (با آرد برنج یا گندم)، بیسکوئیت‌‌های ساده که بدون کرم و خامه باشند همچنین بستنی پاستوریزه ساده استفاده کرد. نان‌‌های برشته که بتوان روی آن کره یا ماست چکیده سالم قرار داد همچنین تکه‌‌های کرفس یا هویج یا سیب‌زمینی پخته شده همراه با کره نیز میان وعده‌‌های مفید و مناسبی هستند.

توجه:

از آغاز 11 ماهگی به بعد می‌توان به تدریج از غذاهای خانواده ولی قبل از اضافه کردن نمک و ادویه‌‌های تند برای تغذیه کودک استفاده نمود به شرطی که این غذاها انرژی و مواد مغذی لازم را داشته باشند و با پشت قاشق کاملاً نرم شوند لذا خانواده‌هایی که امکان تهیه غذای جداگانه را برای کودک خود دارند بهتر است طبق دستور این کتاب برای کودک خود جداگانه غذا تهیه کنند تا به این طریق از مقدار غذا و انرژی دریافتی او اطمینان حاصل نمایند ولی اگر برای خانواده‌ای این امکان وجود نداشته باشد توصیه می‌شود از همان غذایی که برای سایر افراد خانواده درست می‌کنند به کودک هم بدهند. مثلاً اگر غذای خانواده آبگوشت است، گوشت و سیب‌زمینی و چند عدد از حبوبات را با پشت قاشق و با کمی آب گوشت مخلوط نموده، به کودک بدهند. اگر غذای خانواده خورش قرمه سبزی و پلو است، چند قاشق پلو را با گوشت و لوبیا قرمز و سبزی و آب خورش کاملاً نرم و له کنند و به کودک بدهند.

مجدداً یادویتامینری می‌شود در این‌‌گونه موارد غذای موردنظر باید بدون نمک و با کمترین ادویه باشد و پس از جدا کردن غذای شیرخوار، به غذای خانواده نمک و ادویه دلخواه اضافه شود.

یک نمونه از برنامه غذایی شیرخوار در ماه‌‌های یازدهم و دوازدهم زندگی:

شیر مادر به دفعات مکرر و بر حسب میل و تقاضای شیرخوار و غذای کمکی به شرح زیر:

صبحانه	میان وعده صبح	ناهار	میان وعده عصر	شام
نصف زرده تخم‌مرغ + نان و پنیر و پودر گردو یا نصف زرده تخم‌مرغ + نان و کره و مقدار کمی مربای «سیب» یا «به» یا «هویج»	میوه یا پوره سبزی یا مسقطی یا حلوا یا شله زرد یا نان و خرما	یک از انواع کته‌ها پلوها یا خوراک‌ها همراه با ماست یا غذای خانواده (بدون نمک و ادویه) که با پشت قاشق نرم و له شده باشد	میوه یا سبزی پخته شده با کره بستنی پاستوریزه حلوا مسقطی عدسی	همان غذای وعده ناهار

 توجه:

 از پایان 6 ماهگی که غذای کمکی شروع می‌شود تا پایان 12 ماهگی، غذای اصلی شیرخوار هنوز شیرمادر است لذا شیرخوار در طی شب و روز به طور مکرر و برحسب تقاضا و تمایل خود همچنین قبل از هر وعده غذای کمکی، با شیر مادر تغذیه شود تا بخش زیادی از انرژی و نیاز او به مواد مغذی و مایعات تامین گردد. مجدداً توصیه می‌شود غذای کمکی بعد از تغذیه با شیر مادر یا در فاصله تغذیه از دو پستان مادر باشد.

 ارائه آب سالم (جوشیده و خنک شده) چند بار در روز توصیه می‌شود.

 معمولاً زمان ارائه غذای کمکی به شیرخوار براساس برنامه خواب او تنظیم می‌شود مثلاً برای شیرخواری که حدود ساعت 10 صبح از خواب بیدار می‌شود می‌توان صبحانه را در آن زمان و سایر وعد‌ها را در طول روز ادامه داد در این صورت ممکن است آخرین وعده غذایی کمکی به شرطی که شیرخوار هنوز بیدار باشد به ساعات اولیه شب موکول گردد.

 اگر منحنی رشد کودک خوب است و شیر مادر را هم خوب می‌خورد ولی بعضی اوقات میل به خوردن وعده‌‌های اصلی غذا و میان وعده را ندارد، غذا خوردن در دفعاغت کمتر اشکالی ندارد ولی اگر این امر ادامه پیدا کند باید با پزشک مشورت شود.

 در صورتی که کودک صبحانه‌ای را که در برنامه غذایی او مثال زده شده است نخورد، می‌تواند از مواد غذایی مجاز که قبلاً به آن‌ها اشاره شده است استفاده نماید.

 منع مصرف برخی مواد غذایی در شیرخواران زیر یک سال:

* برای همه کودکان، مصرف مواد غذایی زیر حداقل تا پایان یک سالگی ممنوع است:

عسل، سفیده تخم‌مرغ، شکلات، بادام زمینی، خربزه، کیوی، آلبالو، گیلاس، انواع توت (توت فرنگی، توت سفید، شاه توت، تمشک)، نوشابه هیا صنعتی، آب میوه‌‌های صنعتی، قهوه، کاکائو، چیپس، پفک، سوسیس، کالباس و همبرگر.

*‌ مصرف شیرگاو تا پایان 12 ماهگی به عنوان نوشیدنی توصیه نمی‌‌شود ولی مقدار کمی از آن که در تهیه فرنی، حریره بادام، سوپ و ... مصرف می‌شود اشکالی ندارد.

 کدام مواد غذایی ممکن است سبب خفگی شیرخوار شود؟

آجیل‌ها (بادام زمینی، گردو، فندق، بادام، تخمه، پسته)، ذرت بو داده، سوسیس، استیک، تکه بزرگ گوشت سفت یا جگر، کرفس خام، دانه انگور، دانه غوره، دانه کشمش، نخودچی، ذرت، حبوبات نرم نشده، نقل، آب نبات، تکه‌‌های بزرگ شیرینی یا میوه‌‌های خام، میوه‌‌های خشک شده مثل برگه و خمیر وسط نان.

 چه اقداماتی می‌تواند از بروز خفگی با مواد غذایی در کودکان پیشگیری نماید؟

1) دو نیم کردن میوه‌‌های گرد و هسته دار مثل انگور و پختن میوه‌‌های سفت و سخت.

2) خارج کردن دانه یا هسته میوه‌هایی مانند هلو یا هندوانه و سپس نرم و له کردن آن ها.

3) خرد کردن انواع گوشت‌ها و جگر.

4) جدا کردن تکه‌‌های کوچک استخوان و غضروف از گوشت.

5) غذا خوردن کودک در حال نشسته و حضور و نظارت مادر یا شخص مراقب، هنگامی که او غذا می‌خورد یا مایعات را می‌نوشد.

 همچنین:

 وقتی کودک در حال غذا خوردن است او را به گریه یا خنده نیندازند.

 برای ساکت کردن گریه او، از غذا دادن استفاده نکنند.

 زمانی که در حال خنده یا گریه است غذا در دهانش نگذارند.

 موارد استثنایی در تغذیه شیرخواران

* اگر شیرخوار کوچک‌تر از 6 ماه مطابق منحنی رشد، وزن نگیرد آیا می‌توان غذای کمکی را زودتر شروع کرد؟

در مورد شیرخوار زیر دو ماه: باید به پزشک مراجعه شود.

در مورد شیرخوار دو تا چهار ماه:

اول باید اقدامات زیر انجام و سپس کودک بعد از 5 روز ویزیت شود.

1) مشاوره با پزشک و اطمینان از عدم بیمار بودن کودک

2) اطمینان مادر در مورد پستان گرفتن شیرخوار و نحوه درست دریافت شیر

3) فشردن پستان در حین مکیدن شیرخوار

4) تغذیه شیرخوار بر حسب میل او و دفعات بیشتر، 12 بار در 24 ساعت با تاکید بر شیردهی در شب

5) تخلیه کامل پستان در هر بار تغذیه

6) دوشیدن شیر پسین و تغذیه شیرخوار با این شیر با قاشق، فنجان یا SNS*

7) تاکید بر عدم استفاده از هیچ شیری به جز شیر مادر

8) استفاده مادر از شیرافزاهای گیاهی یا دارویی

عیلرغم توصیه‌‌های فوق اگر بعد از 5 روز بازهم شیرخوار، وزن اضافه نکرده باشد می‌توان از شیر دایه و یا شیر مصنوعی استفاده کرد که معمولاً بسته به سن شیرخوار دو تا چهار بار در روز و هر بار 30 تا 90 سی‌سی از شیر دایه یا شیر مصنوعی است که بعد از تغذیه با شیر مادر و از طریق قاشق، فنجان یا SNS به شیرخار داده می‌شود. به هیچ وجه از بطری و گول زنک استفاده نشود.

باید توجه داشت که تغذیه شیرخوار در شش ماه اول زندگی فقط شیر است خواه شیر مادر و یا شیر مصنوعی. مسلماً شیر مادر ارجح است لذا باید مادر را کمک و حمایت نمود تا بتواند شیر خوار را با شیر خودش تغذیه نماید.

شروع غذای کمکی قبل از چهار ماهگی برای همه شیرخواران، ممنوع است.

در مورد شیرخوار 4 تا 6 ماهه

بین 4 تا 6 ماهگی (120 تا 180 روزگی) اگر شیرخوار، علیرغم اقدامات ذکر شده در مرود شیرخوار 2 تا 4 ماه، بعد از 5 تا 7 روز همچنان دچار کمبود وزن بود چون غذای اصلی کودک زیر 6 ماه، شیر است می‌توان با نظر پزشک متخصص از شیر دایه یا از شیر مصنوعی به عنوان کمک شیر استفاده نمود و یا غذای کمکی را شروع کرد.

استفاده از شیر مصنوعی باید بعد از تغذیه مستقیم از پستان مادر و شیر دوشیده شده مادر باشد و با فنجان یا قاشق به شیرخوار داده شود و هرگز از بطری استفاده نکرد.

غذای کمکی توصیه شده برای این شیرخواران همان غذای ماه اول شیرخوارانی است که انحصاراً 6 ماه با شیر مادر تغذیه شده‌اند.

بنابراین در سن 4 تا 6 ماگی شروع غذای کمکی یا استفاده از شیر مصنوعی فقط با اثبات دریافت کم شیر مادر و عدم افزایش وزن مناسب کودک* است.

 تغذیه تکمیلی شیرخواری که از شیرمادر محروم است و با شیر مصنوعی تغذیه می‌شود، چگونه باید باشد؟

1) شروع تغذیه تکمیلی در این شیرخواران نیز پایان 6 ماهگی است.

2) به غذای آنان به هیچ وجه، نمک نباید اضافه شود.

3) به مرور که مقدار و دفعات غذا بیشتر می‌شود حجم شیر مصنوعی را باید محدودتر کرد.

4) شیرخوار باید آب و مایعات بیشتری دریافت کند.

 شروع غذای کمکی در کودکانی که دچار حساسیت غذایی هستند

تظاهرات ناخواسته به علت مصرف مواد غذایی ممکن است به صورت عدم تحمل غذا نظیر (کمبود لاکتاز) و یا به صورت حساسیت به غذا باشد. تقریباً 4 تا 6 درصد کودکان (یک نفر از هر 20 تا 25 کودک) دچار حساسیت غذایی هستند که حدود 90% این حساسیت‌ها مربوط به مصرف 6 ماده غذایی شامل شیر گاو، تخم‌مرغ، بادام زمینی، مغزها (مانند گردو، فندق)، سویا و گندم است. سایر مواد غذایی آلرژی زا عبارتند از گوشت خوک، ماهی، صدف، میگو، مرکبات، گوجه‌فرنگی، ذرت، شکلات و افزودنی‌‌های مواد غذایی.

پختن غذا معمولاً نمی‌‌تواند از واکنش‌‌های حساسیتی پیشگیری کند ولی ممکن است شدت حساسیت زایی آن را کاهش دهد.

در شیرخواران واکنش‌‌های موقتی و غیرآلرژی به بعضی از مواد غذایی خصوصاً میوه‌ها شایع است که می‌تواند به صورت بثورات و خشکی اطراف دهان (به علت آنزیم‌ها و اسیدهای طبیعی موجود در گوجه‌فرنگی، پرتقال و کیوی) یا اسهال (به دلیل قند زیاد در آب میوه و دیگر نوشیدنی‌ها) یا قرمزیاطراف دهان و یا بروز کهیر در سطح بدن، تظاهر نماید.

اکثر مادران با نشانه‌‌های آلرژی در کودکان خود آشنا هستند. علائم شایع حساسیت شامل تظاهرات تنفسی، گواشی یا پوستی است. بنابراین سرفه‌‌های خشک و پشت سرهم، گرفتگی بینی، عطسه‌‌های مکرر، آبریزش بینی، سرفه‌‌های مقاوم، خس خس سینه، وجود خون در مدفوع، اگزما و کهیر همچنین گریه و جمع کردن پاها به روی شکم، نفخ شکم، استفراغ و اسهال می‌توانند نشانه‌هایی از تظاهرات آلرژی به غ ذا باشد.

گاهی ممکن است علائم خطرناکی از قبیل تورم شدید صورت، حلق، گلو و یا انقباض شدید ناحیه حنجره، خس خس سینه و تنگی نفس شدید، کاهش فشارخون یا افت سطح هوشیاری در کودک بروز نماید (آنافیلاکسی) که یک حالت خطرناک و اورژانس بوده و باید سریعاً به بخش اورژانس مراجعه شود.

 نحوه شروع غذای کمکی

در این شیرخواران در ابتدا باید از غذاهایی استفاده کرد که امکان حساسیت زایی کمتری دارند و هر غذا نیز به صورت تک تک با فواصل یک هفته داده شود. در صورتی که علائم حساسیت در کودک بروز نکند و غذا را تحمل نماید به تدریج بر مقدار آن اضافه می‌شود. در کودکی که حساسیت واضحی به غذا از خود نشان می‌دهد ممکن است گاهی لازم باشد فاصله شروع ماده غذایی جدید به دو هفته و یا بیشتر هم برسد.

غذاهای مصرفی این کودکان باید در ابتدا از مواد خالص تهیه شده و ضمن پختن با آب تنها، با هیچ نوع ماده دیگری (به جز شیر مادر) مخلوط نشود مثلاً می‌توان در ابتدا از هویج، لوبیا سبز، کدو مسمی، سبی زیمین، سیب درختی زرد، گلابی و از گروه گوشت‌ها از بوقلمون و بره و از گروه غلات از برنج استفاده نمود. در مورد حبوبات و غلات نیز باید تک تک آن‌ها را مورد آزمایش قرار داد و اگر کودک حساسیت نشان نداد از مصرف مخلوط آن‌ها استفاده نمود.

از تجویز مواد غذایی که خاصیت حساسیت زایی زیادتری دارندباید حداقل تا 12 ماهگی خودداری نمود. مثلاً مصرف بادام زمینی، شکلات و کنجد تا دو سالگی ممنوع است و حتی بادام زمینی را بعد از سه سالگی توصیه می‌کنند.

توجه: با شروع غذاهای جدید برای حفاظت بیشتر کودک حتماً باید تغذیه با شیر مادر ادامه داشته باشد.

 روش ارائه غذای کمکی:

در ابتدا مقدار کمی از ماده غذایی جدید روی‌‌گونه کودک مالیده و محل آن پس از 20 دقیقه مشاهده می‌شود، اگر محل، قرمز شود نشانه حساسیت جدّی به آن ماده غذایی است و نباید آن را به کودک داد. بریا تجویز مجدد، باید دو ماه دیگر صبر نمود.

در صورتی که محل تماس غذا با‌‌گونه قرمز نشده باشد مقدار کمی از آن را روی کنار خارجی لب پائینی کودک گذاشته و باید 20 دقیقه صبر کرد اگر بعد از این مدت علائم آلرژی ظاهر نشد احتمال آلرژی به این ماده غذایی کم است و می‌توان آن را به طریق زیر به کودک داد:

روز اول:

صبح به عنوان صبحانه، نصف قاشق مرباخوری از غذای موردنظر به کودک ارائه می‌شود. اگر پس از 4 ساعت علائم حساسیت مشاهده نشد ظهر به عنوان ناهار، می‌توان یک قاشق مرباخوری از همان غذا را به کودک داد. پس از 4 ساعت اگر علائم حساسیت مشاهده نشد در نوبت بعدی غروب به عنوان شام، دو قاشق مرباخوری از همان غذا به کودک داده می‌شود ولی باز هم باید او را از نظر بروز واکنش‌‌های حساسیتی کنترل نمود. فراموش نشود که اگر در تغییری در الگوی خواب کودک از قبیل بی قراری، گریه و بی خوابی او پیش بیاید ممکن است به دلیل حساسیت به غذای فوق باشد.

روز دوم:

روز دوم، غذای فوق به کودک داده نمی‌‌شود بلکه او فقط از شیر مادر استفاده می‌کند. در طی این روز علائم حساسیت تاخیری به غذای خورده شده روز قبل در کودک کنترل می‌شود. علائم حساسیت تاخیری معمولاً 6 تا 8 ساعت و یا بیشتر پس از خوردن غذا ظاهر می‌شود و اغلب شامل مشکلات تنفسی مانند گرفتگی بینی، عطسه مکرر، سرفه مقاوم و خس خس یا واکنش‌‌های پوستی از قبیل اگزما و کهیر است.

روز سوم:

اگر طی روز دوم علائم حساسیت در کودک ظاهر نشد همان غذا با مقادیر بیشتر به او داده می‌شود. مثلاً صبح به عنوان صبحانه، سه قاشق مرباخوری و اگر علائم حساسیت ظاهر نشد در نوبت بعدی به عنوان ناهار، شش قاشق مرباخوری و باز هم اگر علاتم حساسیت وجود نداشت در نوبت بعدی به عنوان شام، همان غذا برحسب تقاضا و اشتهای کودک و حدکثر تا هشت قاشق مرباخوری داده می‌شود و باز هم از نظر برزو واکنش‌‌های حساسیتی کنترل می‌گردد.

روز چهارم:

روز چهارم باز غذای موردنظر حذف و فقط کودک از شیر مادر استفاده می‌کند تا در طی روز، علائم حساسیت تاخیری به غذای خورده شده روز قبل کودک جستجو شود. اگر علائم حساسیت مشاهده نشد غذای داده شده برای کودک بی خطر است و می‌توان آن را در برنامه غذایی او قرار داد.

هر زمان که کودک علائم حساسیت را نشان بدهد باید فوراً دادن غذا را قطع نمود و اگر آنافیلاکسی (وجود یک علامت پوستی به اضافه یک علامت عمومی مانند تنگی نفس) بروز کرد برای شروع مجدد آن والدین کودک باید با پزشک مشورت کنند.

مواد غذایی ممنوع در این شیرخواران:

شیرخوارانی که به برخی از مواد غذایی حساسیت نشان می‌دهند و یا از خانواده‌هایی هستند که زمینه آلرژی دارند استفاده از مواد غذایی زیر برایشان ممنوع و یا شروع برخی از آن‌ها باید با تاخیر انجام شود مانند: ذرت، محصولات دریایی (ماهی، میگو)، کیوی، خربزه، ادویه، آجیل، شیرگاو و گندم.

در این کودکان خربزه. انبه، خرما، گیلاس، انواع توت‌ها، انواع مرکبات، انجیر، ذرت، گندم، ماست، پنیر سفید، پنیر خیکی (Cottage)، ماهی و تخم‌مرغ به بعد از یک سالگی و بادام زمینی، مغزها (آجیل‌ها)، شکلات، کنجد و انواع تخمه‌ها به بعد از دو سالگی موکول می‌گردد.

انجمن آسم و آلرژی آمریکا پیشنهاد می‌کند به کودکان در معرض خطر، ارائه فرآورده‌‌های شیر تا 12 ماهگی، تخم‌مرغ تا 24 ماهگی، بادام زمینی، ماهی و سایر محصولات دریایی باید تا 3 سالگی به تاخیر بیفتد.

به مادران شیرخوارانی که از شیر مادر محرومند و به شیر گاو هم حساسیت دارند توصیه می‌شود که در درجه اول سعی کنند از پستان خود شیردهی را از سر بگیرند در غیر این صورت از شیر سایر مادران و اگر این امر هم امکان نداشت از شیر گوسفند، بز یا شیر خشک تهیه شده از سویا (برخی شیرخواران که به شیر گاو حساسیت دارند به شیر سویا و شیر گوسفند و بز هم حساسیت نشان می‌دهند) و یا شیر مصنوعی که کازئین آن هیدرولیز شده باشد استفاده نمایند بنابراین والدینی که به پزشک دسترسی دارند برای مشاوره و گرفتن دستورات لازم بهتر است با پزشک در تماس باشند.

توجه: برای پیشگیری از بروز آلرژی در کودکانی که خود سابقه آلرژی دارند و یا زمینه حساسیت در خانواده وجود دارد توصیه می‌شود تغذیه انحصاری با شیر مادر، حداقل تا پایان شش ماهگی ادامه داشته باشد و غذای کمکی به هیچ وجه زودتر از پایان شش ماهگی شروع نشود.

 روند شروع مواد غذایی بریا شیرخواران دچار حساسیت غذایی:

سن شیرخوار	غلات	سبزی‌ها (پخته شده) (*)	میوه‌ها (پخته شده) و آب میوه	گوشت (پخته شده)	شیر و فرآورده‌‌های آن	آجیل‌ها (مغزها) و سایر ...
6 تا 9 ماهگی	برنج آرد برنج	انواع سیب‌زمینی انواع کدوها، هویج، زردک، چغندر بروکلی، نخود فرنگی لوبیا سبز، کلم	گلابی سیب درختی موز، زرد آلود، هلو، شلیل، زغال اخته، ریواس	بره بوقلمون	تاکید بر استفاده از شیر مادر در صورت محرومیت از شیرمارد: شیر مصنوعی با کازئین هیدرولیز شده	هیچکدام
9 تا 12 ماهگی	جو جو دو سر جو چاودار	گل کلم بروکلی، کلم دکمه‌ای مارچوبه	گوجه‌ درختی آلو، آناناس، انگور، سیب، کشمش	جوجه گوساله گاو	ادامه تغذیه با شیر مادر در صورت محرومیت از شیر مادر:‌ شیر مصنوعی با کازئین هیدرولیز شده	هیچکدام
12 ماهگی تا 2 سالگی	ذرت گندم سایر غلات انواع لوبیا	نخود فرنگی، اسفناج، گوجه فرنگی، گرفس خیار، پیاز، هلو، سیر، سایر حبوبات (بنشن‌ها) سویا، باقلا، سبزی‌های خام	مرکبات توت‌فرنگی تمشک، خربزه انبه، انجیر، خرما، گیلاس هر میوه خام	ماهی تخم‌مرغ	ماست ساده شیر پر چرب پنیر سفید پنیر خیکی(Cattage)	دانه کتان (تخم بذرک) روغن: کافیشه (گل رنگ) کانولا، آفتاب‌گردان
بعد از 2 سالگی	همه	همه	همه	صدف	همه انواع فرآورده های شیر از جمله بستنی	کنجد، آجیل سایر تخمه‌ها، شکلات بادام زمینی

(*) پختن سبزی‌‌ها و میوه‌ها برای سنین 6 تا 9 ماهگی است.

دستور تهیه غذاهای کمکی مورد استفاده کودکان زیر یک سال

1ـ فرنی آرد برنج:

مواد لازم:

آرد برنج	دو قاشق مرباخوری* سرصاف (با استفاده از قاشق‌‌های اندازه‌گیری یا قاشق‌‌های شربت آنتی بیوتیک)
شکر	یک قاشق مرباخوری سرصاف
شیر پاستوریزه	120 میلی‌لیتر (سی‌سی) معادل نصف لیوان معمولی

طرز تهیه:

شیر پاستوریزه را پس از به جوش آمدن، یک دقیقه در حال جوش نگهدارید و بعد در جای خنک بگذارید تا سرد شود. (آرد برنج در آب یا شیر سرد به خوبی حل می‌شود).

بعد آرد برنج و شرک را به شیر اضافه کرده روی شعله ملایم قرار دهید و مرتب آن را هم بزنید تا کم کم به قوام مطلوب برسد یعنی از قاشق نریزد.

با مقادیر فوق حدود 12 تا 15 قاشق مرباخوری فرنی به دست می‌آید که هر گرم آن حدود یک سوم کیلوگالری، انرژی دارد. در صورت استفاده از نصف قاشق مرباخوری کره، هر گرم فرنی 2 کیلوکالری انرژی خواهد داشت.

توجه: در مورد کودکانی که افزایش وزن آنان مطلوب است نیازی نیست که به فرنی کره اضافه شود ولی برای شیرخوارانی که باید وزن بیشتری بگیرند می‌توان هنگام تهیه فرنی، نصف قاشق مرباخوری کره یا یک قاشق مرباخوری روغن زیتون و یا هر روغنی که در دسترس است اضافه کرد.

 * بعد از 8 ماهگی می‌توانید فرنی کودک را با آرد گندم و یا نشاسته هم درست کنید.

* اگر برای تهیه فرنی از شیرهای استریل یا با ماندگاری طولانی مدت استفاده می‌نمائید این شیرها نیازی به جوشاندن ندارند ولی باید دقت کنید که بعد از باز کردن در آن‌ها، در یخچال نگهداری شوند در این صورت تا 48 ساعت دیگر هم برای شیرخوار قابل استفاده هستند.

* اگر فرنی را با شیر مادر تهیه می‌کنید اول آرد برنج و شکر را با آب بپزید و با قوام سفت‌‌تری از روی اجاق بردارید تا بعد که با شیر مادر مخلوط و نرم می‌کنید به قوام مطلوب برسد. روزهای اول که شیرخوار یک یا دو قاشق مرباخوری فرنی می‌خورد بهتر است بقیه فرنی تهیه شده را که هنوز شیر مادر به آن اضافه نکرده اید در یخچال بگذارید و دفعات بعد، هر بار کمی از آن را گرم کرده سپس با شیر خود مخلوط نموده به کودک بدهید.

* برای اطمینان یافتن از سلامت شیر پاستوریزه، ابتدا یک قاشق شیر را روی شعله قرار دهید تا به جوش آید. اگر شیر دلمه شد دلیل فساد آن است.

 

توجه:

* چون از نحوه نگهداری شیرهای پاستوریزه کیسه‌ای یا شیشه‌ای در مغازه‌ها اطمینان کامل وجود ندارد بهتر است شیر پاستوریزه از زمان جوش به مدت یک دقیقه جوشانده شود.

* چون از سالم بودن دام‌ها هم ا طمینان کامل حاصل نیست لذا توصیه می‌شود حتی الامکان از مصرف شیر تازه خودداری شود مگر آن که به مدت یک دقیقه جوشاند شود. ضمناً هنگام جوشاندن شیر باید در ظرف را باز نگه داشت و مرتب شیر را به هم زد تا اصلاح آن ته‌نشین نشود.

2ـ حریره بادام:

مواد لازم:

مغز بادام شیرین با اندازه متوسط	پنج عدد
آرد برنج	دو قاشق مرباخوری سرصاف
شکر	نصف قاشق مرباخوری
شیرپاستوریزه	120 سی‌سی معادل نصف یک لیوان معمولی

 طرز تهیه:

مغز بادام‌ها را در آب جوش خیس کنید بعد از سه تا پنج ساعت پوست آن‌ها را بگیرید و با هر وسیله‌ای که در منزل دارید آن‌ها را کوبیده یا آسیاب نمائید تا نرم شوند. بعد آرد برنج و شکر و بادام کوبیده شده را به شیر پاستوریزه (به طریقی که در تهیه فرنی گفته شد) اضافه کرده روی حرارت ملایم بگذارید و مرتب هم بزنید تا به قوام مورد نظر برسد.

با مقادیر فوق حدود 17 قاشق مرباخوری حریره بادام درست می‌شود که هر گرم آن 1/5 کیلوکالری، انرژی دارد.

 3ـ پوره‌ها:

شامل پوره سیب‌زمینی، هویج، نخودفرنگی، لوبیا سبز، کدو حلوایی، کدو خورشتی و کرفس هستند. مخلوط این پوره‌ها نیز قابل استفاده است. پوره گوشت نیز بسیار مفید و مغذی است.

طرز تهیه همه پوره‌ها یکسان است و به یک نمونه از آن اشاره می‌شود:

 پوره سیب‌زمینی:

مواد لازم:

سیب‌زمینی	دو عدد با اندازه متوسط
شیر پاستوریزه	پنج قاشق غذاخوری (مقدار مورد نیاز برای متنساب کردن قوام پوره)
کره*	یک قاشق مرباخوری

برای تهیه پوره سیب‌زمینی، از سیب‌زمینی‌‌های زرد و سالم استفاده کنید (سیب‌زمینی‌هایی که سبز رنگ هستند می‌توانند باعث مسمومیت شوند)‌ ابتدا سیب‌زمینی را با پوست کاملاً بشوئید و با مقداری آب بپزید. بعداز پخته شدن وقتی که هنوز سیب‌زمینی گرم است پوست آن را جدا کنید و سیب‌زمینی را رنده نموده با کره و شیر مخلوط نمائید تا کاملاً نرم و یکنواخت شود. اگر سیب‌زمینی سرد شود ترکیب نشاسته آن تغییر و نشاسته مقاوم نامیده می‌شود که در روده کوچک غیرقابل هضم اما در روده بزرگ قابل تخمیر است. بنابراین باید پوره سیب‌زمینی را برای کودکان با سیب‌زمینی پخته شده که هنوز گرم است تهیه نمود.

توجه: برای شیرخوارانی که خوب وزن نمی‌‌گیرند می‌توان یک قاشق مرباخوری پودر بادام یا گردو یا فندق یا زرده تخم‌مرغ پخته شده به پوره اضافه کرد تا انرژی و مواد مغذی آن بیشتر شود.

  4ـ‌ سوپ‌ها:

مواد لازم:

گوشت گوسفند یا گوساله یا مرغ (تکه و خرد شده) یا گوشت چرخ کرده	به اندازه یک تخم‌مرغ متوسط یک قاشق غذاخوری پر
برنج یا آرد برنج	یک قاشق مرباخوری
پیاز	یک عدد (کوچک)
جعفری خرد شده	یک قاشق مرباخوری
سیب‌زمینی	یک عدد (متوسط)
هویج	یک عدد (متوسط)
گوجه‌فرنگی	یک عدد (متوسط)
کره	یک قاشق مرباخوری

 طرز تهیه:

ابتدا گوشت را با پیاز خرد شده کمی تفت بدهید سپس حدود دو لیوان آن به آن اضافه کنید و بگذارید بپزد بعد هویج و سیب‌زمینی بسیار خرد شده و برنج را اضافه کنید.

نیم ساعت بعد گوجه‌فرنگی رنده شده و کره را داخل سوپ بریزید. پس از آن که چند جوش زرد و به قوام مطلوب (مثل حلیم یا ماست) رسید از روی اجاق بردارید.

 سوپ کرفس:

طرز تهیه:

مشابه سوپ قبلی فقط به جای هویج از یک ساقه متوسط کرفس خرد شده استفاده کنید.

سوپ جو (بلغور یا جو پرک شده): (از 8 ماهگی به بعد)

مواد لازم: مشابه سوپ سبزی است منتهی می‌توانید به جای برنج یا آرد برنج از یک قاشق غذاخوری بلغور جو استفاده کنید.

 سوپ عدس (از 8 ماهگی به بعد):

مواد لازم:

گوشت گوسفند یا گوساله (به تکه‌‌های کوچک تقسیم شود) یا گوشت چرخ کرده	به اندازه یک تخم‌مرغ متوسط یک قاشق غذاخوری پر
آرد برنج	یک قاشق مرباخوری
عدس دال یا عدس معمولی	یک قاشق مرباخوری
پیاز	یک عدد متوسط
سبزی خرد شده مثلاً گشنیز یا جعفری	یک قاشق غذاخوری
کره	یک قاشق مرباخوری

 طرز تهیه:

ابتدا گوشت و عدس و هویج خرد شده را با هم بپزید. آرد برنج را با کره کمی تفت داده به سوپ اضافه کنید. پس از آنکه همه مواد پخته شده بقیه کره و سبزی را داخل سوپ بریزید صبر کنید تا چند جوش بزند و کاملاً به غلظت لازم برسد.

 سوپ شنبلیله (اشکنه): برای خانواده‌هایی که به گوش دسترسی ندارند.

مواد لازم:

آرد برنج	یک قاشق غذاخوری
زرده تخم‌مرغ	یک عدد
شنبلیله (خرد شده)	یک قاشق مرباخوری
پیاز	یک عدد (کوچک)
گوجه‌فرنگی	یک عدد متوسط
سیب‌زمینی	یک عدد متوسط
کره	یک قاشق مرباخوری

 طرز تهیه:

ابتدا آرد را در کره تفت بدهید. سپس شنبلیله را که خیلی تمیز شسته و خرد کرده اید همراه با پیاز رنده شده و تکه‌‌های کوچک سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگی رنده شده و یک لیوان آب به آن اضافه نمائید و صبر کنید تا بپزد. سوپ که جا افتاد و غلیظ شد زرده تخم‌مرغ را با چنگال به هم بزندی و کم کم به سوپ اضافه کنید تا چند جوش بزند.

 از 9 ماهگی به بعد سوپ‌‌های فوق را می‌توانید با رشته فرنگی، آرد گندم و یا آرد ذرت هم تهیه کنید.

 به همه سوپ‌ها می‌توانید چند قطره آب لیموترش تازه یا آب نارنج تازه اضافه کنید تا خوشمزه‌تر، شوند.

 5ـ آش‌ها:

آش حبوبات (ماش و عدس): (از هفته دوم ماه هشتم به بعد)

مواد لازم:

گوشت تکه‌ای	معادل یک عدد تخم‌مرغ
یا گوشت چرخ کرده	یک قاشق غذاخوری پر
ماش	یک قاشق مرباخوری
عدس	یک قاشق مرباخوری
برنج	یک قاشق مرباخوری
پیاز	یک عدد (کوچک)
سبزی آش (شوید، جعفری، گشنیز و تره)	یک قاشق غذاخوری
کره	یک قاشق مرباخوری

طرز تهیه:
 عدس و ماش را جداگانه بپزید. گوشت را با کمی پیاز و آب، پخته سپس برنج را به آن اضافه کنید. کمی که جا افتاد سبزی و کره را داخل آش بریزید. بعد از چند دقیقه جوشیدن، حبوبات پخته شده را هم اضافه کنید و مرتب هم بزنید تا همه مواد آن کاملاً مخلوط شوند.

 آش جو: (از هفته دوم ماه هشتم به بعد)

طرز تهیه:

مواد لازم و طرز تهیه آن مانند آش قبلی است فقط به جای ماش از بلغور جو یا جوپرک شده استفاده می‌شود.

 آش کلم: (از هفته دوم ماه هشتم به بعد)

مواد لازم و طرز تهیه آن مانند آش جو است. گوشت را با کمی پیاز و آب، بار کنید سپس هویج و کلم را که قبلاً به قطعات ریز خرد کرده اید همراه با جو (به صورت بلغور یا پرک شده) به آن اضافه نمایید. مواد آش که پخته شده سبزی و کره را داخل آن بریزید.

آش که کاملاً جا افتاد، یک قاشق غذاخوری کشک پاستوریزه کم نمک به آن اضافه نمائید. (اگر از گوشت چرخ کرده استفاده می‌کنید می‌توانید آنرا با کمی پیاز رنده شده به صورت کوفته قلقلی در آورید و وقتی سبزی و کره را به آش اضافه می‌کنید، کوفته قلقلی‌ها را هم داخل آش بریزید).

 آش گندم: (از 9 ماهگی به بعد)

مواد لازم و طرز تهیه این آش هم مانند آش جو است. ولی به جای جو از یک قاشق مرباخوری گندم پرک شده هم استفاده کنید. وقتی آش جا افتاد یک قاشق غذاخوری کشک پاستوریزه و کم نمک به آن اضافه نمائید تا حدود 5 دقیقه با آش بجوشد. کشک‌‌های دیگر را قبل از اضافه کردن به آش چند دقیقه بجوشانید. کشک طعم آش گندم و جو را دلپذیرتر و ارزش غذایی آن را بیشتر می‌کند.

 آش لوبیا و عدس: (از 9 ماهگی به بعد)

مواد لازم و طرز تهیه آن مانند آش حبوبات است فقط به جای ماش از انواع لوبیا (سفید، قرمز و یا چیتی) استفاده می‌شود. حبوبات آش باید آن قدر پخته شده باشند که با پشت قاشق کاملاً نرم و له شوند. اضافه کردن دو قاشق غذاخوری ماست یا چند قطره آب نارنج تازه یا آب لیموترش تازه، آش حبوبات و آش کلم را خوشمزه‌تر می‌کند.

 6ـ حلیم‌ها:

* حلیم گوشت و ماش

* حلیم گوشت و عدس

* حلیم گوشت و جو پرک شده

(از هفته دوم ماه هشتم به بعد)

طرز تهیه حلیم‌ها گوشت یکسان است به عنوان نمونه به حلیم گوشت و ماش اشاره می‌شود.

 حلیم گوشت و ماش

مواد لازم:

گوشت	به اندازه یک تخم‌مرغ
ماش	یک قاشق غذاخوری
پیاز	یک عدد کوچک
کره	یک قاشق مرباخوری

 طرز تهیه:

گوشت را بعد از تکه کردن با پیاز و آب بپزید. بعد از اینکه نمی‌‌پز شد عدس یا ماش یا جو پرک شده را اضافه کنید و بگذارید کاملاً بپزد. بعد از جا افتادن حلیم، کره را اضافه کرده آن را با پشت قاشق یا گوشت کوب کاملاً نرم و یکنواخت نمائید.

 * حلیم گوشت و لوبیا سفید

* حلیم گوشت و گندم

* حلیم گوشت و ذرت

(از 9 ماهیگ به بعد)

طرز تهیه حلیم‌‌های گوشت و لوبیا و گوشت و ذرت مانند حلیم گوشت و ماش است.

 حلیم گندم:

مواد لازم:

گندم نیمکوب یا پرک شده	دو قاشق غذاخوری سرصاف
گوشت	به اندازه یک تخم‌مرغ
سیب‌زمینی	یک عدد کوچک
پیاز	یک عدد کوچک
شکر	یک قاشق مرباخوری
کره	یک قاشق مرباخوری
دارچین	یک چهارم قاشق چایخوری

 طرز تهیه:

گندم و گوشت و پیاز را با مقداری آب بپزید بعد سیب‌زمینی خرد شده را به آن اضافه کنید و بگذارید چند چوش دیگر بزند تا همه محتویات حلیم کاملاً پخته و نرم شوند، سپس با پشت قاشق یا گوشت کوب آن را نرم و یکنواخت کنید. کره را آب کرده و همراه شکر به حلیم اضافه نمائید.

توجه: لوبیا سفید را بهتر است از شب قبل خیس کنید، ماش نیاز به خیساندن از شب قبل ندارد. ذرت اگر قبل از پختن یکی دو ساعت خیس بخورد کافی است.

  7ـ انواع کته‌ها و پلوها: (از آغاز 11 ماهگی به بعد)

  کته با ماهیچه:

مواد لازم:

ماهیچه	یک عدد کوچک
پیاز	یک عدد متوسط
برنج	چهار قاشق غذاخوری
کره	یک قاشق غذاخوری

 طرز تهیه:

اول ماهیچه را با پیاز و کمی ادویه (زردچوبه) و آب بپزید به طوری که بعد از ریختن ماهیچه، هنوز مقداری آب برای پختن برنج به صورتی که کاملاً نرم و پخته شود، داشتهباشد. برنج و کره را در آب ماهیچه بریزید پخته که شد آن را دم کنید. موقع غذا دادن به شیرخوار، پلو و ماهیچه را با پشت قاشق کاملاً نرم و مخلوط نمائید.

  کته شوید با مرغ یا ماهیچه:

طرز تهیه آن مانند کته با ماهیچه است. ولی به جای ماهیچه می‌توانید از مرغ استفاده کنید. و همراه با اضافه کردن برنج یک قاشق غذاخوری شوید خرد شده هم بریزید.

  کته گوشت و لوبیا سبز: (لوبیا پلو)

گوشت را به قطعات ریز خرد کرده، با پیاز تفت بدهید و بگذارید با کمی آب بپزد. دو قاشق غذاخوری لوبیا سبز را که جداگانه پخته اید همراه با چهار قاشق غذاخوری برنج، کره و دو عدد گوجه‌فرنگی رنده شده به آب گوشت اضافه نمائید وقتی آب آن تمام شد پلو را دم کنید.

در تهیه این غذا از گوشت چرخ کرده هم که آن را با کمی پیاز تفت داده اید می‌توانید استفاده کنید و یا گوش چرخ کرده را به صورت قلقلی در آورید. پس از سرخ کردن در کمی روغن، هنگام دم کردن برنج آنها را لابلای برنج بگذارید.

  کته گوجه فرنگی با قلقلی: (استانبولی پلو)

یک قاشق غذاخوری پر گوشت چرخ کرده را همراه با یک پیاز کوچک رنده شده و مقدار کمی ادویه ملایم نظیر زردچوبه و امثال آن مخلوط کرده و به صورت قلقلی در آورید و دریک قاشق مرباخوری روغن مایع یا کره تفت بدهید و بگذارید به آرامی بپزد، آنگاه چهار قاشق غذخوری برنج را با آب و دو عدد گوجه فرنگی متوسط رنده شده و یک عدد سیب‌زمینی که قبلاً پوست کنده و خرد کرده اید و یک قاشق مرباخوری روغن، بپزید موقع دم کردن برنج، قلقلی‌ها را در داخل کته قرار دهید در تهیه کوفته قلقلی می‌توانید از یک قاشق مرباخوری (سرصاف) آرد نخودچی یا گندم و یک نوع سبزی هم استفاده نمائید.

(گوشت چرخ کرده + پیاز رنده شده + آرد + یک یا چند نوع سبزی معطر)

 شوید باقلا پلو با گوشت:

مواد لازم:

گوشت تکه‌ای	به اندازه یک تخم‌مرغ
یا گوشت چرخ کرده	یک قاشق غذاخوری پر
برنج	چهار قاشق غذاخوری
باقلا	یک قاشق غذاخوری
پیاز	یک عدد متوسط
شوید خرد شده	دو قاشق غذاخوری
کره	یک قاشق غذاخوری

 طرز تهیه:

باقلا را جداگانه بپزید، گوشت تکه‌ای یا چرخ کرده را با پیاز تفت دهید و بگذارید بپزد. شوید را با آب و برنج به صورت کته در آورید. قبل از دم کردن برنج، باقلا و گوشت چرخ کرده یا گوشت تکه را داخل برنج بگذارید.

  سبزی پلو با ماهی:

مواد لازم:

برنج	چهار قاشق غذاخوری
سبزی پلو (خرد شده)	دو قاشق غذاخوری
کره	یک قاشق غذاخوری
ماهی	یک تکه متوسط (بعد از پختن و گرفتن تیغ آن، حدود یک قاشق غذاخوری شود)

 طرز تهیه:

ماهی را با کمی زردچوبه و چند قطره آب نارنج تازه، بخار پز کنید. (ظرف حاوی ماهی را در داخل یک قابلمه که کمی آب دارد بگذارید و روی اجاق قرار دهید). با برنج، سبزی، کره و آب، کته نرمی درست کنید. تیغ‌‌های ماهی را جدا و گوشت ماهی را همراه با پلو به کودک بدهید.

 یک عدد خرما که پوست و هسته آن گرفته شده باشد یا مقداری حلوا بعد از سبزی پلو با ماهی برای کودک بسیار خوشایند و لذت‌بخش است و دریافت انرژی او را افزایش می‌دهد.

  ته چین مرغ:

مواد لازم:

برنج	4 قاشق غذاخوری
گوشت مرغ بدون استخوان	به اندازه یک تخم‌مرغ
زرده تخم‌مرغ	یک عدد
کره یا روغن	یک قاشق غذاخوری
ماست	دو قاشق غذاخوری

 طرز تهیه:

زرده تخم‌مرغ را بزنید و همراه با کمی زعفران حل شده در آب، در ماست بریزید و مخلوط کنید. در یک قابلمه، برنج را با آب و قسمتی از کره به صورت کته در آورید ولی نگذارید که همه آب آن تمام شود. در قابلمه کوچک دیگری بقیه کره یا روغن را بریزید، داغ که شد نصف مخلوط ماست و ... را کف قابلمه پهن کرده و حدود یک سوم کته را روی آن بریزید و تکه‌‌های پخته شده گوشت مرغ را روی آن بچینید. سپس بقیه کته را با بقیه مخلوط ماست و ... مخلوط نموده و روی گوشت‌ها قرار دهید و بگذارید غذا دم بکشد.

  کلم پلو:

مواد لازم:

گوشت چرخ کرده	یک قاشق غذاخوری پر
پیاز	یک عدد متوسط
گوجه‌فرنگی	2 عدد متوسط
برنج	4 قاشق غذاخوری
کلم برگ خرد شده و سرخ شده	2 قاشق غذاخوری
ریحان و ترخون یا شوید خرد شده	1 قاشق مرباخوری
کره	1 قاشق غذاخوری

 طرز تهیه:

کلم برگ را خرد کرده در کمی کره تفت بدهید و چند قطره آب لیمو یا سرکه به آن اضافه نموده بگذارید با حرارت ملایم بپزد. گوشت چرخ کرده را با پیاز خرد شده و کمی کره تفت دهید یک استکان آب گوجه فرنگی اضافه کنید و بگذارید آرام آرام بپزد. برنج را بصورت کته بپزید موقع دم کردن، گوشت چرخ کرده، ریحان و ترخون یا شوید خرد شده، کلم و بقیه کره را به آن اضافه کنید.

پلوهایی که می‌توان با گوشت یا بدون گوشت تهیه نمود

(اگر بدون گوشت است از زرده تخم‌مرغ استفاده کنید)

 هویج پلو:

مواد لازم:

برنج	چهار قاشق غذاخوری
هویج	دو عدد متوسط
کره	یک قاشق غذاخوری
زرده تخم‌مرغ	یک عدد

 طرز تهیه:

هویج را که رنده کرده و یا به قطعات بسیار کوچک ریز نموده اید با کمی کره تفت بدهید. برنج را که دم می‌کنید، هویج و بقیه کره را به آن اضافه نمائید. موقع غذا دادن به کودک یک زرده تخم‌مرغ سفت شده را روی غذا رنده کنید.

  لوبیا چشم بلبلی پلو:

مواد لازم این غذا مانند هویج پلو است. به جای هویج از یک قاشق مرباخوری لوبیا چشم بلبلی و یک قاشق غذاخوری شوید خرد شده استفاده کنید.

 طرز تهیه:

لوبیا چشم بلبلی را با آب بپزید. برنج را با کره و شوید بپزید و قبل از دم کردن، لوبیا چشم بلبلی را به آن اضافه نمائید. موقع غذا دادن زرده سفت شده تخم‌مرغ را روی غذا رنده کنید.

توجه: اگر برای ناهار از انواع کته‌‌های بدون گوشت یا بدون تخم‌مرغ استفاده کرده اید سعی کنید برای شام یک خوراک یا غذای گوشتی تهیه نمائید.

  عدس پلو با خرما یا کشمش:

مواد لازم:

برنج	چهار قاشق غذاخوری
عدس	یک قاشق غذاخوری
کره	یک قاشق غذاخوری
خرما	دو یا سه عدد
یا کشمش پلویی	یک قاشق غذاخوری

طرز تهیه:

عدس را جداگانه بپزید و موقع دم کردن برنج، عدس و کره را به آن اضافه نمائید. پوست و هسته خرما را جدا کنید، در کمی کره یا روغن تفت دهید (یا کشمش را که قبلاً در کمی آب خیس کرده اید بشویید و در کمی روغن تفت دهید) و روی برنج که در حال دم کشیدن است بگذارید و هنگام غذا دادن به کودک، کشمش یا خرما را با عدس پلو کاملاً نرم و مخلوط نمائید.

8ـ خوراک‌ها:‌

 خوراک ماکارونی:

مواد لازم:

ماکارونی	10 رشته
گوشت چرخ کرده	یک قاشق غذاخوری پر
پیاز	یک عدد کوچک
هویچ	یک عدد متوسط
گوجه‌فرنگی	یک عدد متوسط
کره	دو قاشق مرباخوری

طرز تهیه:

گوشت چرخ کرده را با یک قاشق مرباخوری کره و پیاز و هویج بسیار خرد شده، تفت بدهید یک استکان آب و گوجه فرنگی رنده شده را به آن اضافه کنید تا چند جوش بزند و کاملاً جا بیفتد در ظرف دیگری آب را به جوش بیاورید و کمی نمک و ماکارونی را درون آن بریزید. پس از حدود 10 دقیقه ماکاروین را آبکش کرده و آب ولرم روی آن بریزید تا ماکارونی‌ها به هم نچسبند، بقیه کره را در قابلمه ریخته ماکارونی را در آن بریزید، سپس گوشت و هویج را داخل آن قرار دهید و بگذارید دم بکشد. (هنگام غذا دادن به کودک ماکارونی و گوشت را با پشت قاشق کاملاً نرم و له کنید).

توجه: به جای گوشت می‌توانید یک استکان کوچک شیر و پنیر و زرده تخم‌مرغ رنده شده را مخلوط کرده و لابلای ماکارونی بریزید و دم کنید. سبزی‌‌های خشک معطر، طعم خوراک ماکارونی را بهتر می‌کنند. استفاده از یک قاشق مرباخوری سس گوجه‌فرنگی هم بلامانع است.

  خوراک جگر:

مواد لازم:

جگر (گوساله یا گوسفند)	به اندازه یک تخم‌مرغ متوسط
سیب‌زمینی	یک عدد متوسط
گوجه‌فرنگی	یک عدد متوسط
پیاز	دو عدد متوسط
کره	یک قاشق مرباخوری
جعفری خرد شده	یک قاشق غذاخوری
لیموترش تازه یا آب نارنج	یک قاشق مرباخوری

 طرز تهیه:

جگر سالم گوسفند یا گوساله را که به قطعات ریز تقسیم کرده اید با یک پیاز بپزید بعد آن را با پشت قاشق له کنید (می توانید جگر را چرخ کنید و با یک پیاز و کره تفت بدهید). سپس یک سیب‌زمینی خرد شده و مقداری آب و گوجه‌فرنگی رنده شده را بریزید و بگذارید به آرامی بپزد. کمی قبل از کشیدن غذا، جعفری خرد شده و چند قطره آب لیمو ترش تازه به خوراک اضافه نمائید.

  خوراک لوبیا چیتی:

مواد لازم:

لوبیا چیتی	دو قاشق غذاخوری
سیب‌زمینی	یک عدد متوسط
گوجه فرنگی	دو عدد متوسط
پیاز	یک عدد متوسط
روغن زیتون	یک قاشق غذاخوری
نعنا خشک	نصف قاشق مرباخوری
یا نعنای تازه ریز شده	یک قاشق مرباخوری

طرز تهیه:

لوبیا چیتی را شب قبل خیس کنید. صبح آب آن را بیرون ریخته و لوبیاها را با آب و پیاز بپزید، تا کاملاً پخته شوند. سپس سیب‌زمینی خرد شده، گوجه فرنگی رنده شده و نعنای ریز شده را بریزید و بگذارید چند جوش بزند. وقتی آب آن تمام شد خوراک آماه است. موقع غذا دادن به کودک، روغن زیتون را اضافه کنید.

اگر از نعنا خشک استفاده می‌کنید آن را همراه با روغن زیتون روی غذا بریزید.

  خوراک گوشت و نخود سبز:

مواد لازم:

گوشت	به اندازه یک عدد تخم‌مرغ
یا گوشت چرخ کرده	یک قاشق غذاخوری پر
پیاز	یک عدد متوسط
نخود سبز	یک قاشق غذاخوری پر
سیب‌زمینی	یک عدد متوسط
گوجه فرنگی	دو عدد متوسط
کره	یک قاشق مرباخوری پر

طرز تهیه:

گوشت را به قطعات کوچک خرد نموده با کمی کره، پیاز و ادویه ملایم تفت داده و با مقداری آب بپزید. اگر از گوشت چرخ کرده استفاده می‌کنید آن را با پیاز رنده شده و کمی ا دویه به صورت قلقلی در آورید و یا فقط در کره تفت بدهید. نخود سبز و سیب‌زمینی را هم جداگانه بپزید و بعد همه مواد را با گوجه‌فرنگی رنده شده مخلوط نموده بگذارید چند جوش بزند تا کاملاً جا بیفتد. اضافه کردن کمی آب نارنج یا آب لیموترش تازه و کره، غذا را خوشمزه‌تر می‌کند.

9ـ سایر غذاها:

 کتلت:

مواد لازم:

گوشت چرخ کرده	یک قاشق غذاخوری پر
سیب‌زمینی	یک عدد متوسط
زرده تخم‌مرغ	یک عدد
پیاز	یک عدد متوسط
کره	یک قاشق غذاخوری

طرز تهیه:

پیاز را روی گوشت چرخ کرده رنده کنید. سیب‌زمینی را کاملاً شسته و با پوست بپزید. سپس پوست بکنید و آن را هم رنده کنید. زرده تخم‌مرغ را به مایه کتلت اضافه نمائید. تکه‌هایی از آن را با دست به شکل بیضی در آورید و در کره یا روغن مخصوص سرخ کردن که داغ شده است سرخ نمائید.

 کوکوی سیب‌زمینی:

مواد لازم:

سیب‌زمینی	2 عدد متوسط
پیاز	یک عدد متوسط
زرده تخم‌مرغ	یک عدد
کره	دو قاشق غذاخوری
شیر	یک قاشق غذاخوری

طرز تهیه:

سیب‌زمینی را مطابق آن چه که قبلاً اشاره شده بپزید و رنده کنید. پیاز رنده شده، شیر، کمی زردجوبه و یک زرده تخم‌مرغ به آن اضافه نمائید. بعد از این که روغن داغ شده قاشق قاشق از مایع در روغن بریزید و پشت و روی آن را سرخ کنید.

 کوکوی سبزی:

مواد لازم:

سبزی کوکوی خرد شده	3 قاشق غذاخوری
پیاز	یک عدد متوسط
زرده تخم‌مرغ	یک عدد
آرد گندم	یک قاشق چایخوری
کره	دو قاشق غذاخوری

 طرز تهیه:

پیاز را روی سبزی رنده کنید. زرده تخم‌مرغ، کمی زردچوبه و آرد را به آن اضافه کنید و مانند کوکوی سیب‌زمینی سرخ کنید.

  سالاد الویه:

مواد لازم:

گوشت سینه مرغ	یک چهارم سینه کامل
یا فیله مرغ	دو عدد
زرده سفت شده تخم‌مرغ	یک عدد
نخود فرنگی پخته شده	یک قاشق غذاخوری
سیب‌زمینی	یک عدد متوسط
هویج	یک عدد متوسط
ماست چکیده	دو قاشق غذاخوری

طرز تهیه:

طرز تهیه آن مانند سالاد الیویه معمولی است یعنی بعد از پختن سینه یا فیله مرغ آن را به تکه‌‌های ریز تقسیم کنید. سیب‌زمینی را جدا بپزید و بعد از پوست کندن آن را رنده نمائید. نخودفرنگی و هویج را هم جداگانه بپزید و نخودفرنگی را به مایه سالاد اضافه کنید. زرده تخم‌مرغ و هویج پخته شده را هم رنده کرده و آخر کار ماست چکیده، کره و آب مرغ را به آن اضافه نمائید.

مواد غذایی با منشاء حیوانی:

1ـ گوشت‌ها: گوشت گوسفند، بره، گوساله، گاو، شتر و بز 2ـ جگر 3ـ گوشت پرندگان: مرغ، جوجه، اردک و غاز 4ـ انواع ماهی‌ها و میگو 5ـ تخم انواع پرندگان حلال گوشت (مرغ، غاز، اردک و کبوتر) 6ـ شیر و فرآورده‌‌های آن

منابع سرشار از مواد مغذی

منابع آهن:

1ـ منابع غذایی غنی از آهن با جذب خوب:

علاوه بر شیر مادر،

انواع جگر، دل و قلوه، گوشت قرمز، گوشت مرغ یا بوقلمون و سایر پرندگان به ویژه ران آن‌ها همچنین گوشت ماهی، غذاهای غنی شده با آهن مثل آرد یا ماکارونی.

2ـ منابع غذایی غنی از آهن با جذب کمتر:

زرده تخم‌مرغ، حبوبات، آرد نخودچی، سبزی‌‌های با برگ سبز تیره (اسفناج، جعفری، ...)، لوبیا سبز، سیب‌زمینی، قارچ، ریواس، چغندر، آلو و زردآلو.

این‌گونه مواد غذایی اگر همراه با مواد غذایی غنی از ویتامین C یا غذاهای دسته اول (غنی از آهن یا جذب خوب) خورده شوند جذب آهن آن‌ها افزایش می‌یابد.

منابع روی:

غلاوه بر شیر مارد (با مقدار روی کم ولی جذب بسیار خوب).

انواع جگر، دل و قلوه.

گوشت حیوانات خصوصاً گوشت قرمز، گوشت پرندگان و ماهی‌ها.

زرده تخم‌مرغ.

دانه‌‌های کامل غلات و حبوبات و انواغ مغزها.

ماست.

منابع ویتامین C :

میوه‌‌های تازه مانند پرتقال، لیمو، نارنگی (انواع مرکبات)، انبه، انگور، هلو، توت، هندوانه، خربزه، طالبی، آناناس، کیوی.

سبزی‌‌های تازه مثل گوجه فرنگی، فلفل دلمه‌ای سبز، فلفل سبز شیرین و بامیه.

سبزی‌‌های سبز مانند اسفناج، جعفری، گشنیز، کاهو، کلم پیچ و بروکلی.

سبزی‌‌های ریشه‌ای نشاسته‌ای مانند سیب‌زمینی تازه و چغندر.

سیب‌زمینی خام حاوی ویتامین C فراوان و غنی از ویتامین 1B است. ویتامین C سیب‌زمینی با طول زمان ذخیره کردن آن ارتباط دارد. اگر سه ماه ذخیره شود یک سوم ویتامین C و اگر 6 یا 7 ماه ذخیره شود دو سوم ویتامین C آن از بین می‌رود.

منابع ویتامین A :

شیرمادر به ویژه آغوز

کره و روغن حیوانی (مواد لبنی).

انواع جگر، دل و قلوه، روغن کبد ماهی.

زرده تخم‌مرغ.

میوه‌‌های زرد و نارنجی مانند نارنگی، پرتقال، انبه، آلو، زرد آلو و طالبی.

سبزی‌‌های نارنجی رنگ مانند زردک، هویج، کدو حلوایی، کدو تنبل، فلفل دلمه‌ای قرمز و نارنجی سبزی‌‌های سبز تیره مانند اسفناج، جعفری، گشنیز، برگ کرفس، برگ تربچه، برگ چغندر، برگ شلغم، ساقه پیازچه، برگ‌‌های کدو تنبل، کم پیچ، کاهو، بروکلی، کلم قمری، بامیه، فلفل شیرین و فلفل دلمه‌ای.

برگ‌‌های سبز تیره‌تر و میوه‌‌های نارنجی‌تر ویتامین A بیشتری دارند.

آشنایی با انواع چربی‌ها و روغن‌ها

چربی‌ها (در درجه حرارت اتاق جامد هستند)	روغن‌ها (در درجه حرارت اتاق مایع هستند)
چربی گوشت روغن حیوانی جامد روغن نباتی جامد دنبه کره خامه	سویا آفتاب گردان  زیتون ذرت کنجد ماهی بادام زمینی  کانولا نخل قرمز هسته انگور

 

توجه: مناسب‌ترین روغن برای سرخ کردن و تهیه غذاهایی نظیر کتلت، روغن مخصوص سرخ کردن است. برای سایر مصارف می‌توان از روغن‌‌های مایع، ترجیحاً روغن زیتون استفاده نمود.

 حبوبات و غلات:

حبوبات کم چرب	حبوبات پر چرب	غلات
نخود	لوبیای سویا	ذرت
عدس		گندم
عدس دال		جو
لوبیا سفید		برنج
لوبیا چشم بلبلی
لوبیا چیتی
لوبیا قرمز
ماش

 دانه‌ها یا مغزهای پر چرب:

1ـ انواع تخمه‌ها (آفتاب گردان، کدو، کدو حلوایی، هندوانه، خربزه و طالبی)

2ـ آجیل‌ها: (پسته، بادام، گردو، فندق، بادام درختی، بادام هندی و بادام زمینی)

3ـ کنجد

میزان کالری و پروتئین انواع مغزها

مقدار	وزن	کالری	پروتئین
10 عدد مغز بادام درختی (خام)	10 گرم	58	2/2 گرم
20 عدد مغز بادام زمینی (خام)	13 گرم	89	1/2 گرم
10 عدد مغز پسته (بدون پوست)	7 گرم	38	1/4 گرم
24 عدد مغز تخم آفتاب گردان	10 گرم	56	2/2 گرم
20 عدد مغز فندق (بدون پوست)	19 گرم	46	0/66 گرم
1 عدد مغز گردو (1 عدد کامل)	4 گرم	24	حدود 1 گرم
10 عدد مغز تخم کدو (خام)	10 گرم	44	1/94 گرم
1 قاشق غذاخوری سرصاف آرد نخودچی (بو داده بدون نمک)	13 گرم	15	0/67 گرم

راه کارهای افزایش انرژی و مواد مغذی غذاها:

برای کودکانی که به علت کم غذایی، خوب وزن نمی‌‌گیرند می‌توان با اضافه کردن مواد زیر به غذای آنان، کالری و مواد مغذی غذا را افزایش داد.

 مخلوط آرد و شیر و کره یا روغن زیتون.

 آرد غلات یا حبوبات.

 غلات یا حبوبات جوانه زده.

 بادام، پسته، گردو، فندق (کوبیده یا آسیاب شده).

 کنجد، مغز تخم کدو، مغز تخم آفتاب گردان، مغز تخم هندوانه (که در هاون یا آسیاب کاملاً نرم شده باشد).

 خامه، کره، روغن، شیر، ماست، پنیر و زرده تخم‌مرغ.

توجه: برای افزایش انرژی و مواد مغذی غذای کودک از شکر هم استفاده می‌کنند ولی مصرف آن باید محدود باشد تا کودک به طعم شیرین عادت نکند. از طرف دیگر تراکم انرژی شکر مثل روغن نیست.

 حداکثر مجاز اضافه کردن روغن به غذا 5 میلی‌لیتر (یک قاشق مرباخوری) به 100 گرم از غذاست.

 گرچه اضافه کردن چربی حیوانی، روغن، کره و ... انرژی غذا را بیشتر می‌کنند ولی می‌توانند روی تراکم مواد مغذی (Nutrition Density) پروتئین و ریز مغذی‌‌های غذا تاثیر بگذارند. بنابراین بهتر است مواد حاوی نشاسته، طوری غنی شوند که تراکم مواد مغذی پروتئین و ریزمغذی غذا نه تنها حفظ، بلکه تشدید هم بشود. این هدف با اضافه کردن شیر (شیر مادر یا شیر پاستوریزه شده گاو) و یا محصولات تخمیر شده شیر مثل ماست و پنیر تحقق می‌یابد که هم کیفیت پروتئین غذا را بهتر می‌کند و هم تراکم مواد مغذی را افزایش می‌دهد.

 ماست و پنیر به دلیل PH پایین (اسیدی بودن)، جذب آهن غیرگوشت غذا را بیشتر می‌کنند.

 دریافت چربی را در کودکان زیر 3 سال نباید محدود کرد زیرا آنان در حال رشد هستند و بیش از 3% انرژی دریافتی روزانه آنها باید از چربی‌ها تامین شود. مقادیر بالاتر هنگامی تجویز می‌شود که کودک بی اشتها باشد یا به عفونت‌‌های مکرر مبتلا شود.

بنابراین برای کودکان زیر دو سال نباید از ماست یا پنیر کم چرب استفاده کرد. از دو تا سه سالگی به بعد استفاده از شیر گاو یا ماست با چربی 1/5 تا 2% اشکالی ندارد.

مصرف گندم:

در منابع جدید  علمی در مورد استفاده از گندم در رژیم غذایی کودک اختلاف نظر فراوان وجود دارد و حتی ذکر شده که شیر خورانی که انحصاراً با شیر مادر تغذیه می‌شوند می‌توانند از پایان 6 ماهگی ازنان و یا سایر فرآورده‌‌های گندم استفاده کنند ولی آنچه که مورد تائید اساتید انجمن ترویج تغذیه با شیر مادر می‌باشد آن است که استفاده از گندم به بعد از پایان 8 ماهگی کودک موکول گردد.

شیر گاو:

از نظر عنصر آهن منبع بسیار ضعیفی است. کودکانی که در روز بیش از 500 میلی لیتر شیر گاو مصرف می‌کنند دچار کمبود آهن می‌شوند. مصرف زیاد شیر گاو نه تنها اشتهای کودک را برای خوردن سایر غذاها کمتر می‌کند بلکه موجب دفع خون غیرمحسوس از مدفوع هم می‌شود.

مطالب پیشنهادی

بررسی اثرات کافئین بر بدن
عوارض شیرین کنندههای بدون کالری
فست فود زیر ذره بین کارشناسان حوزه سلامت
ویژگی های ظروف آشپزی و اثر آن در پخت غذا